Sayitqulov Abdusalim Jahon Iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti 2-kurs talabasi

OROL DENGIZI MUAMMOSI KELTIRIB CHIQARGAN
IQTISODIY INQIROZLAR


Sayitqulov Abdusalim
Jahon Iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti
2-kurs talabasi
Annotatsiya: Orol dengizining Osiyo mamlakatlari va O’zbekistonga iqtisodiy taʼsiri, iqlimiy oz’garishlar, baliqchilik, dehqonchilik, kemasozlik va boshga kasblarda ishlovchi insonlarning ishsiz qolishi va Orol dengizi o’rniga hosil bo’lgan yirik cho’l.


Key words: Orol dengizi, Amudaryo, Sirdaryo, baliqchilik, iqlimiy o’zgarishlar, tuz bo’ronlari, kemalar qabristoni, Yevroosiyo, Orol fojiasi, Birlashgan millatlar tashkiloti, Mo’ynoq va Aralsk hududlari
Mana Orol dengisi quriganiga 20 yil bo’lsa ham, lekin Orol dengizi muammosi hali ham actualdir ya'ni hozir ham mavjud bo’lgan va o’z yechimini topmagan muammolardan biri hisoblanadi. Aslida Orol dengizida suvning hajmi 1956-yilda pasayishni boshlagan va XXI asr boshida to’liq qurigan va katta cho’lga aylanib ulgurgan. Bu voqea nafaqat O’rta Osiyo yoki Özbekiston va Qozog’iston balki butun dunyo iqlimi uchun o’zining salbiy ta'sirini o’tkazdi va butun dunyo muhokama markaziga aylandi. Juda ko’plab olimlar, professorlar, iqtisodchi mutahasislar va ko’plab taniqli insonlar bu boshqotirmani yechishga harakat qilishdi.
Orol dengizi keltirib chiqargan siyosiy(policy) muammolarni PESTEL tahliliga ko’ra tahlil qilinsa, quyidagi xulosaga kelish mumkin:
1. Chegaraviy muammolar: Orol dengizi qurishi natijasida Ozbekiston va Qozog’iston o’rtasida bir qator siyosiy muammolar yuzaga keldi. Bulardan biri chegara daxlsizligi muammosi ya’ni Orol hududi ikki davlat o’rtasida joylashganligi sababli davlatlar o’rtasida muammo yuzaga keldi.
2. Orol muammosi butun dunyo diqqati markazida: Bugungi kunga qadar Ozbekiston va Qozog’iston o’rtasida muammoni hal qilish bo’yicha o’zaro muzokaralar bo’lib o’tmoqda va bu borada boshqa davlatlar va tashkilotlar o’zlarining fikrlarini bildirib o’tishdi, xususan, 2023-yilda bo’lib o’tgan Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh assemblyasida bu mavzu muhokama markazida bo’ldi va ikki davlat uchun manfaatli bo’lgan Orol muammosini bartaraf etishga qaratilgan bir qator yechimlar ko’rsatib o’tildi. Bu uchrashuvda O’zbekistondan tomonidan Saida Mirziyoyeva va boshqa siyosiy vakillar o’rtasida fikrlar almashinildi.¹
2. Orol dengizining global miqyosdagi muammolarni o’rganish va yechimlarni ko’rsatish: Orol dengizi inqirozi bilan bog'liq siyosiy muammolarni hal qilish ko'plab manfaatdor tomonlar, jumladan, hukumatlar, xalqaro tashkilotlar va mahalliy hamjamiyatlarni jalb qilgan holda kompleks yondashuvni talab qiladi. Sa'y-harakatlar suvni boshqarishga, jumladan, sug'orish usullarini takomillashtirishga, barqaror qishloq xo'jaligini rivojlantirishga va maqsadli suvni burish loyihalari orqali dengizni tiklashga qaratilishi kerak bo’ladi. Bundan tashqari, changni bostirish texnikasi va sog'liqni saqlash dasturlari kabi ochiq dengiz tubi bilan bog'liq ekologik va sog'liq uchun xavflarni yumshatish uchun choralar ko'rish talab etiladi.
3. Siyosiy muammolarga qaratilgan harakatlar: Shuni ta’kidlash kerakki, Orol dengizi inqirozini hal qilish bo‘yicha salmoqli sa’y-harakatlar allaqachon amalga oshirilgan. Masalan, Shimoliy Orol dengizining bir qismini qayta tiklash uchun Qozog‘istonda Ko‘k-Orol to‘g‘oni qurilgan, buning natijasida suv sathi yaxshilangan va baliqlarning ayrim populyatsiyalari qaytib kelgan. Biroq, Orol dengizi halokati sabab bo'lgan siyosiy muammolarni to'liq hal qilish uchun doimiy hamkorlik va uzoq muddatli barqaror yechimlar zarur. Bu borada O’zbekiston va Qozog’iston say harakatlarni amalga oshirmoqda.²
4. Orol dengizining global miqyosda o’rni o’zgarishi: Orol dengisi juda ko’plab hududlarni suv bilan ta'minlardi uning asosiy qismi Sirdaryo va Amudaryoga quyular edi. Uning havzasining maydoni 690 ming kv.metr suvining hajmi 1000 km³, o’rtacha chuqurligi 16,5 metr atrofida o’zgarib turgan. Kattaligi jihatdan dunyoda to’rtinchi o’rinda, Yevroosiyoda ikkinchi örinda turardi. Orolning har bir burchagida o’ziga yarasha bortlar mavjud bölgan va ularning atrofida ishlab chiqarish yaxshi rivojlangan. Orol atrofida yashovchi deyarli barcha aholi baliqchilik bilan shugullangan. Baliq tuzlash zavodlari Mo’ynoq va Aralsk shaharlarida qurilgan. Lekin, Amudaryo va Sirdaryo suvidan noo’rin foydalanish XX asr oxirida 3 mln dan ortiq aholi yashaydigan hududda ”Orol fojiasi" deb atalgan global ekologik halokatni paydo qildi. Buning natijasida Orol dengizi hududida tuz bo’ronlari avjiga chiqdi, kemalar qabristoni degan nom berildi, baliqchilik sohasi quladi, zavodlar yopildi, ishsizlik darajasi rekord darajada ortdi. 3 mlndan ortiq aholining turmush farovonligiga ulkan xavf solindi.³
Orol dengizidagi iqtisodiy(economic) muammolar tahlili.
1. Ish bilan bandlikka ta’siri: Orol dengizining qulashi atrofdagi jamoalar uchun jiddiy iqtisodiy oqibatlarga olib keldi. Bir paytlar baliq ovlash mintaqada asosiy sanoat hisoblangan, ammo dengizning pasayishi bilan baliq zahiralari kamayib, mahalliy baliqchilarning ish joylari va daromadlaridan mahrum bo'ldi.
2. Qishloq xo’jaligidagi yo’qotishlar: Sug‘orish uchun suv yetishmasligi tufayli viloyat qishloq xo‘jaligi ham zarar ko‘rdi, bu esa hosildorlikning kamayishiga, dehqonlar uchun iqtisodiy qiyinchiliklarga olib keldi. Umumiy hisoblab chiqilganda O’zbekiston va Qozog’iston 10 trln $ dollardan ko’proq zarar ko’rdi va buning jabrini bir necha yillar davomida oddiy aholi tortdi.⁴
3. Iqtisodiy muammolar statistikada: Oxirgi 40-45 yil davomida dengiz sathi 22 metr atrofida kamayib ketdi suv hajmi esa 1064 kub kmdan 20 kub kmga tushib ketdi. Suv tarkibidagi tuz miqdori 112 g/l dan 280 g/l gacha oshib ketdi va buning natijasida tuz bo’ronlari avjiga chiqdi. Orol dengizi “o’lik” dengizga aylanib ulgurdi. Qurigan maydon 4.2 mln gektarni tashkil etib, tutash hududlarda ya’ni Mo’ynoq va Aralsk hududlarida chang va qum bo’ronlari kuzatilishi boshlandi. Bu yerda har yili atmosferaga 80-100 mln tonnagacha chang ko’tariladi. Amudaryo va Sirdaryoning qirg’oqlarida yerlarning cho’llashishi va tanazzulga yuz tutishi o’sib bormoqda. Shu o’rinda aytish joizki, bu masalalar bo’yicha o’tkazilgan Birlashgan Millatlar Tashkilotining yalpi majlisida Orol hududini o’rmonlashtirish uchun 14 mln $ dollar miqdorda pul ajratildi. ⁵
4. Tashqi iqtisodiy resurslarga qaramlik: Orol dengizi inqirozi natijasida yuzaga kelgan iqtisodiy muammolar zarar ko'rgan hududlarning tashqi resurslarga qaramligini kuchaytirdi. Bir paytlar o'zini o'zi ta'minlaydigan va dengiz bilan bog'langan sanoatlarga tayangan mahalliy iqtisodiyotlar hukumat va xalqaro tashkilotlarning yordami, subsidiyalari va yordamiga tayanib qoldi. Bu mintaqada barqaror rivojlanish va iqtisodiy o'zini o'zi ta'minlashga to'sqinlik qildi.
5. Baliqchilikning qulashi: Mintaqadagi baliqchilik tizimi tugagandan so’ng, nafaqat mahalliy aholi balki mamlakatda ham katta iqtisodiy o’zgarishlar kuzatildi.
Orol dengizidagi ekologik(ecology) muammolar tahlili. Orol dengizi muammosining tag zamirida ekologiya va uning hozirgacha yechilmagan muammolari yotadi. Orol dengizi va uning atrofidagi o’simlik va hayvonot dunyosidan tortib, butun iqlimiy o’zgarishlargacha.
1. Ekotizimlarning yo'qolishi: Orol dengizining qisqarishi qimmatli va xilma-xil ekotizimlarning yo'qolishiga olib keldi. Dengiz va uning atrofidagi botqoq erlar bir vaqtlar ko'plab o'simlik va hayvonlar turlari uchun muhim yashash joylari bo'lgan. Biroq, dengiz quriganligi sababli, bu ekotizimlar vayron qilingan yoki jiddiy ravishda buzilgan. Dengizning yoʻq boʻlib ketishi tabiiy muvozanatni buzdi va ayrim turlarning yoʻq boʻlib ketishiga, boshqa turlarining kamayib ketishiga olib keldi.
2. Biologik xilma-xillikning kamayishi: Orol dengizi inqirozining ekologik oqibatlari mintaqada biologik xilma-xillikning kamayishiga olib keldi. Dengiz suvlarining yo'qolishi va qolgan suvda sho'rlanishning ko'payishi uni ko'plab suv turlari uchun yashashga yaroqsiz holga keltirdi. Baliq populyatsiyasi juda ko'p zarar ko'rdi, ko'plab turlar yo'q bo'lib ketish yoki yo'qolib ketish xavfi ostida. Asosiy turlarning yo'qolishi oziq-ovqat zanjirini buzdi va butun ekotizimga kaskadli ta'sir ko'rsatdi.
3. Suv-botqoq yerlarning buzilishi: Orol dengizi va uning atrofidagi suv-botqoq erlari bir vaqtlar o'simliklarga boy bo'lgan va turli xil botqoqlikka bog'liq turlarni qo'llab-quvvatlagan. Biroq, dengiz qurib qolganligi sababli, suv-botqoq erlari vayron bo'ldi, buning natijasida o'simliklar, qushlar va boshqa yovvoyi hayvonlar uchun muhim yashash joylari yo'qoldi. Suv-botqoq erlarning vayron bo'lishi chuqur ekologik oqibatlarga olib keldi, jumladan, ko'payish joylari, ozuqa qidirish joylari va ko'plab turlarning ko'chib yurish yo'llari yo'qoladi.
4. Tuproqning degradatsiyasi: Orol dengizining qurishi avval suv ostida qolgan dengiz tubini ochib berdi, hozir esa tuz va zaharli kimyoviy moddalar bilan qoplangan. Shamol bu ifloslantiruvchi moddalarni olib yurib, chang bo'ronlarini keltirib chiqaradi, bu esa zararli moddalarni qishloq xo'jaligi erlariga va boshqa hududlarga to'playdi. Ko'tarilgan sho'rlanish va ifloslanish tuproqning degradatsiyasiga olib keldi, uni unumsiz va qishloq xo'jaligi uchun yaroqsiz holga keltirdi. Bu esa ekinlar hosildorligining pasayishiga, o‘simlik qoplamining yo‘qolishiga, ayrim hududlarda cho‘llanishga olib keldi.
5. Iqlimga ta'siri: Orol dengizining qurishi mahalliy iqlimga ham ta'sir ko'rsatdi. Dengiz ilgari mintaqadagi harorat va yog'ingarchilik shakllariga ta'sir ko'rsatadigan tabiiy regulyator vazifasini bajargan. Uning pasayishi bilan mahalliy iqlim keskinroq bo'lib, yoz issiqroq va qish sovuqroq bo'ladi. Iqlimning bunday o'zgarishi mintaqa duch keladigan ekologik muammolarni yanada kuchaytirdi va tabiiy ekotizimlarning tiklanishi va moslashishini qiyinlashtirdi.
Orol dengizi inqirozi oqibatida yuzaga kelgan ekologik muammolarni bartaraf etish har tomonlama va barqaror sa’y-harakatlarni talab etadi. U suvni boshqarish strategiyalari va o'rmonlarni qayta tiklash tashabbuslari orqali ekotizimlarni, jumladan, suv-botqoqlarni tiklash kabi harakatlarni o'z ichiga oladi. Bu shuningdek, remediatsiya choralari va barqaror qishloq xo'jaligi amaliyotlarini rag'batlantirish orqali tuproqning ifloslanishini yumshatishni talab qiladi. Bundan tashqari, biologik xilma-xillikni saqlash va tiklash, jumladan, mahalliy turlarni reintroduksiya qilish va muhim yashash joylarini himoya qilish bo'yicha sa'y-harakatlar juda muhimdir.
Turli mahalliy va xalqaro tashkilotlar, shuningdek, mintaqa hukumatlari Orol dengizi inqirozi oqibatida yuzaga kelgan ekologik muammolarni hal qilishda hamkorlikda ish olib bormoqda. Ushbu sa'y-harakatlarning maqsadi ta'sirlangan ekotizimlarni tiklash va tiklash, yo'qolib ketish xavfi ostida turgan turlarni himoya qilish va barqaror er va suvni boshqarish amaliyotini rivojlantirishga qaratilgan.
Umuman olganda, Orol dengizi inqirozining ekologik oqibatlarini bartaraf etish nafaqat mintaqaning noyob ekotizimlarini saqlab qolish, balki mahalliy hamjamiyatlarning farovonligi va barqarorligi uchun ham muhim ahamiyatga ega. Kollektiv harakatlarni amalga oshirish orqali ekologik muammolarni yumshatish va mintaqada ekologik muvozanatni tiklashga harakat qilish mumkin.⁶
Orol dengizidagi ijtimoiy-madaniy(social) muammolar tahlili.
1. Aholi salomatligi muammolari: Orol dengizining qurishi natijasida yuzaga kelgan ekologik inqiroz aholi salomatligi uchun jiddiy muammolarni keltirib chiqardi. Ochiq dengiz tubidan chiqadigan zaharli chang va kimyoviy moddalar havo va tuproqni ifloslantirib, mahalliy aholi orasida nafas yo‘llari, teri kasalliklari va boshqa sog‘liq muammolarining ko‘payishiga olib keldi. Qolgan suvning yuqori sho‘rligi ham uni ichishga yaroqsiz holga keltirib, sog‘liq uchun xavfni yanada kuchaytirdi.
2. Migratsiya: Ijtimoiy o’zgarish va migratsiya sur’atlar sezilarli darajada oshdi. Inqirozdan kelib chiqadigan siyosiy muammolar ham mintaqada sezilarli ijtimoiy buzilishlarga olib keldi. Tirikchilik vositalari vayron bo'lganligi va resurslarning kamayganligi sababli, ko'plab aholi yaxshiroq imkoniyatlar izlab, boshqa hududlarga ko'chib o'tishga majbur bo'ldi. Bu jamoalarning ko'chishiga olib keldi va qabul qiluvchi hududlarning infratuzilmasi va resurslariga bosimni oshirdi.⁷
3. Tirikchilik vositalarining yo'qolishi: Orol dengizining qisqarishi mahalliy hamjamiyatlarning, ayniqsa baliqchilar va fermerlarning turmush tarziga halokatli ta'sir ko'rsatdi. Dengizning qisqarishi tufayli baliq populyatsiyasining kamayishi baliqchilik sanoatining qulashiga olib keldi, daromad va ish imkoniyatlarini yo'qotdi.
4. Madaniy merosning yo'qolishi: Orol dengizining qurishi mahalliy jamoalarning madaniy merosiga ham sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Dengizning yo'q bo'lib ketishi mintaqada chuqur ildiz otgan an'anaviy baliqchilik va dengiz madaniyatining yo'qolishiga olib keldi. Mahalliy aholining baliq ovlash, qayiq qurish va suv bilan bog'liq boshqa faoliyat bilan bog'liq bilim va amaliyotlari yo’qotishga uchradi, natijada madaniy o'ziga xoslik va meros yo'qoldi.
Orol dengizidagi huquqiy(legal) muammolar tahlili.
1. Mintaqada va davlatlarda suv taqsimoti bo’yicha hosil bo’lgan huquqiy muammolar: Orol dengizining qurishi mintaqada cheklangan suv resurslari uchun raqobatni kuchayishiga olib keldi. Buning natijasida turli manfaatdor tomonlar, mamlakatlar, mintaqalar va mahalliy jamoalar o’rtasida suv taqsimoti bo’yicha huquqlarni buzilishiga olib keldi.
2. Transchegaraviy suv boshqaruvi: Orol dengizi Turkmaniston, Tojikiston va Qirg’izistonning kichik hissalari bilan bir qancha mamlakatlar, asosan, O’zbekiston va Qozog’iston tomonidan taqsimlanardi. Transchegaraviy suv resurslarini boshqarish bo’yicha keng qamrovli huquqiy asoslarning yo’qligi Orol dengizi inqirozi bilan bog’liq muammolarni yanada kuchaytirmoqda va bu huquqiy muammolar orolbo’yi davlatlari o’rtasida hamkorlikka to’sqinlik qilishi hech gap emas. ⁸
3. Atrof-muhitni tartibga solish va qo'llash: Orol dengizi inqirozi natijasida yuzaga kelgan atrof-muhitning buzilishi ifloslanish, yashash joylarini yo'q qilish va boshqa ekologik muammolarni hal qilish uchun mustahkam qonunchilik asoslari va samarali ijro mexanizmlarini talab qiladi.
4. Yerdan foydalanish va yerga egalik qilish: Orol dengizining qisqarishi atrofdagi hududlarda yerdan foydalanish va yerga egalik qilishda katta oʻzgarishlarga olib keldi. Dengiz qurib qolganligi sababli, katta bo’sh hududlar vujudga keldi va bu yerdan foydalanish jismoniy va yuridik shaxslar o’rtasida huquqiy muammolarni keltirib chiqarmoqda
5. Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi (IFAS) kabi turli xalqaro tashkilotlar Orol dengizi inqirozi tufayli yuzaga kelgan huquqiy muammolarni hal qilishga qaratilgan huquqiy asoslar va dasturlarni qo‘llab-quvvatlashda ishtirok etganini alohida ta’kidlash lozim. Ushbu sa'y-harakatlar hamkorlikni rivojlantirish, huquqiy shartnomalar tuzish va jabrlangan mamlakatlarga texnik yordam ko'rsatishga qaratilgan. ⁹
Orol dengizidagi texnologik(technological) muammolar tahlili. Orol dengizining quishini asosiy sabablaridan biri zamonaviy texnologiyalarning yo’qligi bo’ldi.
1. Sug'orishning samarasiz shakllari. Orol dengizini o'rab turgan mintaqa asosan qishloq xo'jaligi uchun sug'orishga tayanadi. Lekin hududda qo‘llanilgan an’anaviy sug‘orish usullari ko‘pincha samarasiz va isrofgarchilikka olib keldi. Ochiq kanal tizimlari, suv oqish quvurlari va eskirgan sug'orish texnikasi sezilarli darajada suv yo'qotishlariga olib keldi va allaqachon cheklangan suv resurslarini yanada kuchaytirdi. Sug‘orishning samarasiz usullari suvning ortiqcha sarflanishiga, Orol dengizining qurishiga olib keldi. ¹⁰
2. Texnologik dilemma: Hozirgi kunga kelib, Orol dengizi kemalar qabristoni ham hisoblanadi. Bu hududda ko’plab yuk tashishga mo’ljallangan kemalar qolib ketgan. Kemalarni olib chiqish texnologik muammolarni tug’diradi chunki eng zamonaviy texnologiyalar ham bunga yetarli darajada javob bera olmaydi, agar buning imkoni bo’lsa ham bu juda katta iqtisodiy mablag’ va katta kuch talab etadi.
3. Cheklangan monitoring va ma'lumotlar to'plash: Orol dengizi havzasi suv resurslari bilan bog'liq monitoring va ma'lumotlarni yig'ish nuqtai nazaridan muammolarga duch kelmoqda. To'g'ri va o'z vaqtida olingan ma'lumotlar suv miqdori va sifatini baholash va qaror qabul qilish jarayonlarini boshqarish uchun juda muhimdir. Biroq, kompleks monitoring tarmoqlari, jumladan, o'lchash stantsiyalari va suv sifati monitoringi tizimlarining yo'qligi suv resurslari holatini to'g'ri baholashni qiyinlashtiradi. Bu suvni barqaror boshqarish strategiyalarini samarali rejalashtirish va amalga oshirishga to'sqinlik qiladi.
4. Tuz bo’ronlarini bartaraf qilish uchun tuzsizlantirish inshootlarining yetarli emasiligi: Orol cho’lidagi hosil bo’lgan katta miqdordagi tuz hali ham shu atrofda yashovchi insonlarga va atmosferaga o’z ta’sirini ko’rsatmoqda lekin mavjud muammoni yechish uchun yetarlicha texnika safarbar qilinmagan va borlari ham eski infratuzilma asosida ish ko’radi.
5. O’rmonlashtirish borasidagi texnik muammolar: Orol cho’lida saksovul o’rmonlar yaratish ilgari surildi. Bu borada mablag’larga ajratilganiga qaramay, o’rmonlashtirish uchun yetarli texnika safarbar qilinmagan va saksovullarni o’stirish uchun suv inshoatlar qurib bitkazilmagan.
Orol dengizi inqirozi bilan bog'liq muammolarni hal qilish har tomonlama va kompleks yondashuvlarni talab qiladi. Sa'y-harakatlar atrof-muhitni tiklash, sog'liqni saqlash tashabbuslari, iqtisodiyotni rivojlantirish va zarar ko'rgan aholini qo'llab-quvvatlashga qaratilishi kerak. Orol dengizi inqiroziga uzoq muddatli yechim topish uchun hukumatlar, nodavlat tashkilotlar va mahalliy hamjamiyatlarni jalb etgan holda xalqaro hamkorlik, ilmiy tadqiqotlar va muvofiqlashtirilgan harakatlar muhim ahamiyatga ega.