n e p e ^
h h m
3 a a a n y - 3axBaTHTb K p en ocT b
A
66
a c - A
6
a,a
h
nojınocT bK )
TeppHTOpHK) HaXHHBaHCKOTO XaHCTBa.
CnHcoK HcnoJib30BaHHOH jiHTepaTypbi.
1.
AKAK,
n o /ı
pea. Eep>Ke.
t
.
VII. 1886
2.
XlyÖpOBHH H.O. HCTOpHfl BOHH
H
BJia^blMCCTBa
p y C C K H X
HS
KaBKa
3
e
t
.
VI C n 6 .1 8 8 8 ,689 c.
3.
Mustafazadə T. Azərbaycan xanlıqlarının qısa tarixi. Bakı,
201
1 , 3 8 8 s.
4.
Ə liy ev F., Ə liy e v M. N ax çıv a n xanlığı (1 7 4 7 — 1828).
Azərnəşr, 1996. — 106 səh.
5.
Əm irbəyova N .Ş. “A bbas-A bad qalası” . Hərbi bilik , N° 4,
2000
,
6
.
Umudlu V. Şimali Azərbaycanın çar rusiyası tərəfindən işğalı
və m üstəm ləkəçilik ələhinə mübarizə (1801-1X28). Bakı, Elm,
2 0 0 4 ,1 8 0 s.
7.
yTBCp/K^CHne
p y c c K o r o
BJia/ibiMecTBa ııa KaBKa3e.
n o /ı
pe/ı.
n o T r o
T.iv,
h .1,T h (|)jih c 1 9 0 5 r.
8
.
LU,ep
6
aTOB M.
r e H e p a n -c jıe n b A M a p u ıa jı khm
nacK eB H H .
Ero
>KH3Hb
h
A e a T e jib H O C T b .
t
.
III, C n 6 -1 8 9 1 .
İLHAMİ ƏLİYEV
AMEA Naxçıvan Bölməsi
E-mail: ilhamialiyev@yahoo.com.tr
MUXTARİYYƏT ƏRƏFƏSİNDƏ NAXÇIVANIN ERMƏNİ
TƏCAVÜZÜNDƏN MÜDAFİƏSİ
XX əsrdə ermənilər tərəfındən Azərbaycamn türk-müsəlman
ohalisinə qarşı dəfələrlə törədilmiş qırğınlar, soyqırımlar, dağıntılar,
milli mədəniyyətin məhv edilməsi və s. terror kampaniyalarından biri
də 1918-21-ci illərdə həyata keçirilmişdir.
Bu irimiqyaslı erməni vandalizminin bir səbəbi var idi: Rusiyada
1917-ci
il
fevral
burjua-demokratik
inqilabının
və
oktyabr
çevrilişinin qələbəsindən istifadə cdən erməni millətçiləri Cənubi
Qafqazda
siyasi
hakimiyyətə yiyələnmək,
tarixi
Azərbaycan
torpaqlarında “Böyük Erınənistan” dövləti yaratmaq xiilyasını
reallaşdırmaq
istəyirdilər.
Bu
məqsədlə
onlar,
illərdən
bəri
hazırladıqları planlarım 1918-ci ilin əvvəllərində gcrçəkləşdirməyə
başladılar. Həmin ilin mart ayının sonunda daşnak-bolşevik
biıiəşmələrinin Bakıda başladıqları soyqırım digər bölgələrdə də,
Qııba, Şirvan, Lənkəran, Naxçıvan, Zəngəzur, Qarabağ və s.
Azərbaycan
torpaqlarında
scntyabrın
ortalarınadək
davam
ctdirilmişdir. Nəticədə 6 ay müddətində 50 mindən artıq giinahsız
azərbaycanlı - qoca, uşaq, qadın daxil olmaqla crməni vəhşiliyinin
qurbanına çevrilmişdir. Bu cür etnik təmizləmə və soyıqnm siyasəti
yııxarıda adlarını sadaladığımız Azərbaycan bölgələrinin hamısında,
özii də 1921-ci ilədək davaın ctdirilmişdir. Bu zaman cımənilər
Qarabağda 157, İrəvan quberniyasında 211, Şamaxıda 58, Qııbada
122, Qarsda 92, İqdır və Üçkilsədə 60, Göyçədə 22, Dərələyəz.də 74,
Vcdibasarda 118, Yeni Bəyaziddə 84 kəndi dağıtmışdılar (4, s. 177).
1918-1920-ci illərdə Azərbaycamn ayrı-ayrı bölgələrində 250 min,
Qorbi Azərbaycanda isə 132 min azərbaycanlı vəhşicəsinə qətlə
yctiriImişdir (10, s. 91).
Qeyd etmək lazımdır ki, Naxçıvana erməni təcavüzü hələ 1917-ei
ilin payızından başladı. İlk olaraq 1917-ci ilin oktyabrında Yamxana,
Qaraxanbəyli və Tumbul kəndlərində yaşayan ermənilər bu yaşayış
məntəqələrinin xüsusi kənd cəmiyyətləri kimi ayrılmaları haqda icma
qərarları çıxarması (1, s. 186-187) təxribatın başlanmasına səbəb
oldu. Dekabr ayında isə Naxçıvan dəmir yolunda xidmət edən rus
kazakına məxsus silahın özünü azərbaycanlı kimi göstərən bir erməni
tərəfındən oğurlanması rus əsgərləri ilə türk-müsəlman əhali arasında
nifaq
salınmasına gətirib çıxardı.
Bununla
da,
münaqişənin
yaranması üçün ilkin zəmin hazırlandı. Həm də, bu dəfə də ermənilər
günahkar tərəfın azərbayeanlılar olması
və məsuliyyətin
öz
üzərlərindən atılmasına nail oldular. Dekabr ayının 22-23-də rus-
erməni silalı dəstələri Naxçıvan şəhərində azətbaycanlılar yaşayan
məhəllələri atəşə tutdular (1, s. 188). Bu zaman kiitləvi qırğınlar baş
verməsə də, bu terror hadisəsi ilə münaqişənin başlanmasına start
verildi.
Arxiv sənədləri, tarixi mənbələr və bir çox todqiqatçı alimlərin
əsərlərindən məlum olduğu kimi, bəhs edilən illordə Naxçıvanda
yaşayan ermənilər XIX əsrin birinci yarısında Çar hökuməti
tərəfındən məqsədli şəkildə köçürülmüşdür. Ona görə də bu zaman
Naxçıvanda erməni və müsəlman milli komitələri foaliyyət göstərirdi
(9, s. 56). Hər iki milli komitənin hərbi qüvvolori var idi. Lakin
erməni təcavüzü başlayan vaxt müsəlman-türk hərbi heyətinin
rəhbərliyi Tiflisə gedib, sonra qayıtmadığından bu hərbi müdafıə
qüvvələri dağılmış və onların döyüş sursatını crməni tərəfi ələ
keçirmişdir. Həmçinin 1917-ci il dekabrın 5-də Rıısiya ilə Osmanlı
dövləti arasında bağlanan Ərzincan sülhündən sonra rus hərbiçiləri
silahlarını ermənilərə vermişdilər. Bununla da ermənilər böyük
qardaşlarımn dəstəyi ilə türk-müsəlman əhalini qırmaq, sürgünə
məruz qoymaq, onların yaşayış yerlərini dağıtmaq və ələ keçirmək
üçün lazımi şəraiti əldə etmiş oldular. 1918-ci ilin əvvəllərindən
başlayaraq Tiflis daşnak şurası tərəfindən Naxçıvana göndərilmiş
Y.Xarazyan başda olmaqla yerli daşnak erməniləri həm şəhərdə, həm
do Naxçıvan qəzasının bir çox kəndlərində müsəlman əhaliyə hücum
edərək, onları qətlə yetirməyə başladılar (2, s. 11).
1918-ci il yanvarın 17-də ermənilər Əznəbürd (Çalxanqala)
kəndinə hücum edib 22 nəfər uşaq və qadını qətlə yetirdilər (6, s. 10).
Mart ayının 18-dən 21-nə kimi Əlincəçay vadisində yerləşən
Bənəniyar, Qızılca, Saltax, Noraşen (Göydərə), Xoşkeşin və s.
kəndlərə hücum edən ermənilər bu yerləri qarət etmiş, dağıtmış,
əhalisini müxtəlif vəhşi iisullarla qətlə yetirmişdilər. Canlarım
qurtaranlar isə qonşu kəndlərə və Naxçıvan şəhərinə qaçmışdılar.
1918-ci il martın 31-də Qaraxanbəyli kəndində yaşayan ermənilər
azərbaycanlıları atəşə tutdular (2, s. 11). Bu zaman Nehrəm kənd
sakinləri ermənilərə qarşı mübarizəyə qalxdılar. Vuruşmada 25
azərbaycanlı öldürüldü, onların meyitlərini döyüş meydanından
çıxarmaq
mümkün
olmadığından
sonra
aparılan
danışıqlar
nəticəsində həmin meyitlərdən 6-ı almaq mümkün ohnuşdu (2, s.
12). Gördüyümüz kimi Bakıda kiitləvi qırğınlar başlayan ərofədə
Naxçıvanda erməni vəhşiliyi artıq davam edirdi.
1918-ci ilin aprelində Naxçıvanda Müsəlman Milli Komitosinin
rohbərliyi ilə buradakı erməni qarnizonunun roisi Y. Xarazyan
arasında sülh təşəbbüsü ilə damşıqlar aparıldı (1, s. 190). Əvvol
crməni tərəfinin irəli sürdüyü şərtlər müsəlman ohali torəllndon
ctirazla qarşılandığından bir nəticə əldə olunmadı. İkinci dot'o
ermənilər sülhiin bərpa cdilməsinə daha çox can atırdılar. Çiiııki I
Qafqaz ordusunun koınandiri Kazım Qarabəkir paşanın im/ası ilo
Naxçıvana,
Müsəlman
Milli
Komitəsinin
sədrino göndorilon
moktubda tezliklə türk ordusunun kömoyə gələcoyi bildirilirdi (8, s.
25-26).
Lakin bu xəbərdən sonra Naxçıvana gotirilon 1800 nolbrlik
ermoni hərbi qüvvələri, 6 top və digor döyiiş sursatları, başda
Y.Xarazyan olmaqla, crmoniləri daha da quduzlaşdırdı. May ayııula
Y.Xarazyan öz dostəsilo Naxçıvanın bir sıra (Qaraxaııboyli buradan
iso Culfaya, Vonənd və onunla qonşu kəndloro horokot etdi. (6, s.
34)) kəndlərinə hücum edərək, qırğınlar həyata keçirınişdir. Mayın
28-do Azərbaycamn dövlətçilik tarixində ınühüın səhifo toşkil edon
Dostları ilə paylaş: |