See discussions, stats, and author profiles for this publication at
Yüklə 105,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Ozon qatlamining yemirilishi. Ozon qatlamning yemirilish sabablari bo‘yicha bir necha nazariyalar bor. Avvaliga olimlar yuqori balandlikda uchuvchi raketalar, samolyotlar ta’sirida ozon yemiriladi, degan fikrni ilgari surishgan. Keyinchalik kimyo zavodlari, sovutgichlar, purkovchi gaz balonchalardan atmosferaga chiqarilayotgan zararli gazlar, masalan freonlar — xlorftoruglerodlar ozonning eng xavfli kushandalari sifatida e’tirof etila boshlandi. Shuningdek, xlor va bromning zararli ta’siri natijasida stratosferadagi ozon miqdori 10 foiz kamaygan, degan taxmin ham mavjud [11]. Xlorftoruglerodlardan tashqari ozonni yo‘q qiladigan moddalarga gidroftoruglerodlar, metilxloroform, uglerod tetraxlorid, galonlar va metil bromid kiradi [12]. Aslida Ozon yemiruvchi moddalarning atrof muhitga ta’siri birinchi marta 1980 yilning o‘rtalarida Antarktida ustidagi stratosferadagi ozon qatlamining 1975 yildagi holatiga nisbatan 60-70 foiz kamayishining kuzatilishi bilan aniqlangan. Umumiy kenglikda ozon qatlamining taxminan 3-6 foizga siyraklashganligi takidlanmoqda [4]. Ozon qatlamining yemirilishiga nafaqat insoniyatning, balki tabiiy jarayonlarning ham o‘ziga yarasha salbiy ta’siri bor. Jumladan, vulqonlar uyg‘onishi, yer qa’ridagi gazlarning ajralib chiqishi bu qatlamdagi tuynuklarni kengaytiradi. Stratosferadagi ozon qatlami ikkala yarim sharda ham yupqalashib bormoqda. Biroq shimoliy yarim sharda ozon qatlamining yemirilishi janubiy yarimsharga qaraganda sezilarli darajada kamroq. Antarktida ozon teshigini 1980-yillardan beri har yili sentyabr oyida (bahorda) qayd etib keladi. Ozon teshigi aslida ozon qatlamidagi teshik emas. Aksincha, bu stratosferadagi ozon konsentratsiyasi juda past bo‘lgan hududidir. Ozon konsentratsiyasi (ya’ni 1 kub santimetrda mavjud bo‘lgan molekulalar miqdori) Dobson birligi (DB) deb ataladigan maxsus konsentratsiya birligi orqali o‘lchanadi. Bir Dobson birligida mavjud bo‘lgan ozon molekulalari millimetrning yuzdan biri (yoki santimetrning mingdan biri) qalinlik qatlamini hosil qiladi. O‘rta hisobda ozon qatlami qalinligi 200-300 Dobson birligini tashkil etadi. 220 DB yoki undan past konsentratsiya darajasi ozon qatlamining yemirilishini anglatadi. Bu biz “ozon tuynugi” deb ataydigan tushuncha hisoblanadi. Ozon tuynugi faqat janubiy yarimsharda ko‘rinadi. Ozon teshigi ozining eng katta tarixiy ko‘lamiga 2000 yil sentyabr oyida erishdi. Teshik 28,4 million kv.km maydonni egallagan. Bu hudud Yevropa Ittifoqining yetti barobariga tengdir. 2021 yilda ozon teshigi maksimal 24,8 million km 2 ni, 2022 yil sentyabr oyining oxirida esa 24,5 million km² ni tashkil etgan (2-3 rasmlar). Ozon qatlami yemirilishining salbiy oqibatlari. Atmosfera tarkibidagi ozonning umumiy 0.0001 foizdan ham kamroq. Lekin shu miqdorning 1 foizgagina kamayishi xavfli ultrabinafsha nurlarining yer yuziga yetib kelishini 2 foizga oshiradi. Bu holat o‘z navbatida quyidagi muammolarni keltirib chiqaradi: ● qatlamning yemirilishi natijasida katta miqdordagi quyosh radiatsiyasi yer yuziga yetib keladi; ● insoniyatda teri saratoni bilan kasallanish keskin ortib ketadi. Shifokorlar bu turdagi saratonlarni davolash juda murakkabligi haqida ogohlantirishmoqda; ● insonning kasalliklarga qarshi kurashuvchi immun tizimida susayish kuzatiladi; ● odamning eng muhim a’zolaridan biri – ko‘zlar zararlanadi; ● hosildorlik pasayib ketadi. Daraxtlar parvarish qilinganiga qaramay, qurib qolaveradi. O‘simliklarning barglari kichrayadi. Bu o‘z navbatida kislorod manbai bo‘lgan barglarda fotosintez jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatadi; ● qattiq ultrabinafsha nurlar dunyo okeanidagi jonzotlar va o‘simliklarni ham zararlaydi. Ayniqsa, oziq zanjirining yetakchi bo‘g‘inlarida muhim o‘rin tutadigan, radiatsiyaga juda ta’sirchan bo‘lgan planktonlar ko‘p nobud bo‘ladi. Yuza qatlamlardagi suvo‘tlar ham zararlanadi. 2-3 rasmlar. Janubiy yarim sharda (Antarktida osmonida) ozon teshigi maydonining o‘zgarib borish tendensiyasi, 1979 yildan 2022 yilgacha. Manba: https://www.eea.europa.eu/en/topics/in-depth/climate-change-mitigation-reducing- emissions/current-state-of-the-ozone-layer#figure-1-maximum-ozone-hole-extent-over-the- southern-hemisphere-from-1979-to-2022 Ozon qatlamini muhofaza qilish bo‘yicha olib borilayotgan chora-tadbirlar. Ozon qatlami yemirilishi inson salomatligi va qishloq xo‘jaligi sohasidagi ishlab chiqarishga ta’siri tufayli hukumatlararo choralar 1985 yilda ozon qatlamini muhofaza qilish haqidagi Vena konvensiyasida qabul qilindi, 1987 yil 16 sentyabrda esa, ozon qatlamini yemiruvchi moddalar bo‘yicha Monreal protokoliga kiritilgan. Ushbu ikki hujjat ozon yemiruvchilarni ishlab chiqarilishi va ulardan foydalanishni bosqichma-bosqich qisqartirishga yo‘naltirilgan. Shuningdek, sanab o‘tilgan xalqaro kelishuvlarda belgilangan choralar o‘ziga, ozon yemiruvchi moddalar va tarkibida ular mavjud bo‘lgan mahsulotlarni importi va eksporti ustidan nazorat o‘rnatilishini ham oladi. |