ŞƏMİl sadiQ Ədəbiyyatla
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
84 Başqa boylarda, məsələn: “Duxa oğlu Dəli Domrul boyu”, “Vəkil oğlu İmranın boyu”nda söylənilən əh- valatlar dini xarakter daşıyır və göründüyü kimi, İs- lam dininin yaranmasından sonrakı dövrü əhatə edir. Bundan başqa, boyların əksəriyyəti Görklü Məhəm- məd Mustafaya ehtiramla, müraciətlə bitir və demək olar ki, bütün boylarda islam dininin bir sıra əlamət- ləri özünü göstərir. Bu da, şübhəsiz ki, dastanın üzü- nün köçürülməsi zamanı (XV-XVI əsrlərdə) dinin üs- tünlük təşkil etməsi ilə əlaqədar dini don geydirilmə- si ilə bağlıdır. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında türk xalqları- nın qədimliyi ilə bərabər, onların mədəniyyəti, adət- ənənələri, yaşayış tərzi, psixologiyası, igidliyi, vətən, namus uğrunda apardıqları birgə mübarizə poetik bir dillə təsvir olunur. Dastanın dili sadə, təmiz türk dili- dir və o qədər safdır ki, neçə əsr bundan əvvəl yaran- masına baxmayaraq, bu gün də asanlıqla oxunur və anlaşılır. Ümumiyyətlə, “Kitabi-Dədə Qorqud”dasta- nı Azərbaycan ədəbi dilinin tarixini öyrənmək baxı- mından da çox zəngin mənbədir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının məzmunu hər- tərəfli, orijinal mövzularla zəngindir. Bəzi orta əsr şa- irlərinin yaradıcılığında da bu mövzulara rast gəlirik. Məsələn, Ə.Firdovsinin “Şahnamə”sindən fərqli ola- raq, “Kitabi-Dədə Qorqud”un boyları müsbət sonluq- la bitir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında, türklərin yenilməzliyindən, ərliyindən geniş bəhs olunur və elə problemlərə toxunulur ki, o problemlərə indi də türk xalqları arasında rast gəlinir. Məsələn, qardaşla qar- daşın, qohumla qohumun, xalqla xalqın arasında ni- 85 faq salmaqla onları öz əlləri ilə qırdırmaq və beləliklə xalqın başını qatıb torpaqlarını işğal etmək, nemətlə- rini tar-mar etmək indinin özündə də geniş yayılmış haldır. Türklər arasına ilk dəfə bu nifaqı çinlilər salmış- dılar. Görkəmli türkoloq Murad Adcının “Qıpçaq çö- lünün yovşanı” adlı kitabında oxuyuruq ki, “...Çinlə təxminən beş əsr müqəddəs müharibə getdi. Qıpçaq- ların yığcam ordusu çinlilərin milyonluq ordularını dəfələrlə məğlub etdi (müəllif qıpçaq sözünü, ümu- miyyətlə, türk mənasında işlədir). Nəticə etibarilə, qə- ləbə döyüş meydanında həll olunmadı, diplomatiya- da mahir olan çinlilər qıpçaqların – türklərin cəmiy- yətinə nifaq toxumu səpdilər... Və axır ki, onları şimal və cənub qollarına ayırdılar. Cənublular çinlə sülh bağladılar, Şimallılar isə qərbə hərəkət etdilər... xalq- ların böyük köçü başladı...” Gördüyümüz kimi bu məsələ dastanın bir sıra boylarında öz əksini tapmışdır. Bir neçə boya nəzər salsaq, bunu aydın görərik. Məsələn, “Uşun qocanın oğlu Səgrək boyu”nda söylənilir ki, Uşun qocanın oğ- lu Əgrək neçə ildir düşmənlərin əsirliyindədir. Onun kiçik qardaşı Səgrək xandan izin alır ki, gedib qarda- şını xilas etsin. Xan bir neçə igidi də ona qoşub getmə- yinə icazə verir. Səgrək başına yığdığı igidlərlə kafir- lərin üstünə gedir, düşmənlərin qoşununu məhv edir, pəhləvanlarını öldürür. Səgrəyin öhdəsindən gələ bil- məyəcəklərini görən düşmənlər qardaşı qardaş əli ilə məhv etməyə çalışırlar. Əgrəyi aldadaraq azadlıq vəd edirlər və onu Səgrəyin üstünə göndərirlər. Çünki bi- lirlər ki, Səgrəyi Əgrəydən başqa kimsə məğlub edə 86 bilməz. Əgrək qardaşını yatdığı yerdə yaxalayır. La- kin burda xalqımızın milli mənəvi dəyəri olan qopuz qardaşları bir-birinə tanıdır. Onlar birləşib düşməni məhv edir və vətənə dönürlər. Yaxud “Salur Qazanın dustaq olduğu və oğlu Uruzun onu xilas etdiyi boy”a diqqət yetirək. Demək olar ki, burada da hadisələr eyni ilə əvvəlki boydakı kimi cərəyan edir, lakin burada qardaşı qardaşa yox, atanı oğluna qarşı qoyurlar. Oğuzların düşməni olan Təkür Qazana deyir ki, üstümüzə düşmən gəlir onları məğlub etsən, səni buraxarıq. Burada da düşmən ba- şa düşür ki, onların düşməni olan oğuzları məğlub et- mək, yenmək olmaz. Ona görə də Qazandan istifadə etmək istəyirlər. Lakin bu da baş tutmur. Şübhəsiz ki, bu olan bir hadisədir, lakin Dədəm Qorqud bunu öz istəyinə uyğun olaraq yaratdğı üçün burada da hadi- sələr xoş sonluqla bitir. Dastanın sonuncu boyu olan “İç Oğuza Dış Oğu- zun dönük çıxması və Beyrəyin öldüyü boy”, yəni türklərin var-dövlət naminə casusların əli ilə parça- lanmasını, Türk dünyasının faciəsi kimi qiymətləndi- rilmişdir. Boyda deyilir: Qazan həmişə qələbədən sonra öz evini talan etdirərdi, yəni ev-eşiyini, var- dövlətini Oğuz elinin ixtiyarına verərdi. Növbəti ta- lanların birində Dış Oğuz bəyləri iştirak edə bilmir. Bununla da Dış Oğuzla İç Oğuz arasında düşmənçilik başlayır. Dış Oğuz İç Oğuza düşmən kəsilir. Qazan- dan incimiş bəylər Aruzun fitvasıyla razılaşırlar. Am- ma Qazanın sadiq dostu, Oğuz elinin dirəyi olan igid Beyrək Qazana dönük çıxmır. Bunu görən Aruz Bey- rəyi özü qılınclayır və özünün də düşündüyü kimi, 87 Beyrəyin aradan qaldırılması Qazanın zəifləməsinə səbəb olur. Sonda Dış Oğuzla İç Oğuz üz-üzə gəlir və iki qardaş bir-birini vurur. Son boyun belə faciəli bit- məsi, demək olar ki, dastanın kədərli finalına çevrilir. Düzdür, bu boyun da sonunda ənənəvi hal təkrar olunur. Yenə Dədəm Qorqud şadlıq edir, amma bu şadlıq daha əvvəlki şadlıqlardan deyildi, çünki artıq Oğuz elinin birliyinə xələl gəlmişdi. Gördüyümüz kimi, Dədəm Qorqud türkün öz içində məhv edilməsini bir daha önə çəkmiş və bunun da heç vaxt türkə xeyir gətirmədiyini ifadəli şəkildə söyləmişdir: Hanı dediyim bəy ərənlər, Dünya mənimdir deyənlər? Əcəl gəldi, yer gizlətdi, Fani dünya kimə qaldı? Gəlimli-gedimli dünya, Son ucu ölümlü dünya! Ümumiyyətlə, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanın- dan belə nəticəyə gəlmək olar ki, türklərin mərdliyi, ərənliyi, igidliyi əzəldəndir, lakin onlar bir olanda da- ha güclü olurlar. Biz bunu görkəmli şairimiz Bəxtiyar Vahabzadənin “Kitabi-Dədə Qorqud”dan və digər ta- rixi faktlardan bəhrələnərək yazdığı “Özümüzü kəsən qılınc” pyesində bir daha görürük. B.Vahabzadə bu Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|