Şəmistan Nəzirli
445
zırlar ki, niyə Mehmandarovun, Şıxlinskinin və başqa sərkər-
dələrimizin Napoleon, Kutuzov, Suvorov kimi müdrik fikirləri,
hərbi elmi əsərləri qalmayıb. Bir sözlə, özümüzünkülərə qeyri-
vətənpərvər damğası vururlar. Onda belələrinə cavab vermək
çox ağır və əzablı olur. Bu müasir “vətənpərvərlərə ” başa sal-
maq lazımdır ki, totalitar rejim yetmiş ildən çoxdu onların 1918-
1920-ci illərədək fəaliyyətinə “tamamilə məxfidir” möhürünü
vurub. İndi budur, aşkarlığın sayəsində səksən beş ildən sonra
belələrinə Səməd bəy Mehmandarovun yazdığı tarixi sənəd ca-
vab verir:
“Düşmənə qarşı mübarizə tədbirlərindən biri də xalq içəri-
sində sağlam milli hisslərin yaradılmasıdır. Bu vəziyyət Azər-
bay can Respublikasının yaranmaqda olan gənc ordusu üçün
xüsusilə zəruridir. Yuxudan yenicə oyanmış xalqda sağlam, mil-
li hiss oyatmalıyıq. Biz müsəlmanlar ancaq indi şüurlu həyat və
milli yaradıcılıq dövrünə ayaq basmışıq… Xalq arasında türk
irsinin milli hisslərini və vüqarını qaldırmaq üçün xalqı, qoşun-
larımızı onun tarixi keçmişi ilə tanış etməliyik.
Yazılacaq məşhur tarixi əsərlər xalq içərisində və qoşunlarda
geniş yayılmalı, hər bir kənd müəllimi və hər bir azərbaycanlı
zabiti ondan istifadə etməlidir.
Gələcəkdə hökumətin köməkliyi ilə türk xalqının dahi xadim
və rəhbərləri üçün müvafiq abidələr qoymaqla, onların xatirələri
əbədiləşdirilməlidir”.
Zənnimizcə, general Səməd bəy Mehmandarov belə sağlam,
milli düşüncəsi ilə heç bir publisistdən geri qalmır. Sənətini,
dövrünü nəzərə alsaq, bəlkə də o, müasiri olan ən yaxşı yazıçı-
publisisti bir neçə addım ötüb-keçir.
Azərbaycan Dövlət Arxivində saxlanılan iki nömrəli qovluq-
da general Səməd bəy Mehmandarovun daha bir vətənpərvər-
liyinin milli qürurunun şahidi oluruq. Orada yazılır ki, 1918-ci
ildə ingilis qoşunlarının
1
Azərbaycanda öz ərazilərində olduqları
1
1918-ci il noyabrın 17-də general V.M.Tomsonun komandanlığı ilə
Bakıya gələn ingilis qoşunları 1919-cu ilin avqustunda Azərbaycan
ərazisindən çıxdı – Ş.N.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları
446
kimi etinasız ağalığı hərb naziri Səməd bəy Mehmandarovu
qəzəbləndirmişdir. Nazir onların istilaçı hərəkətlərinə etiraz
əlaməti olaraq, vaxtilə (Birinci Dünya müharibəsi illərində –
Ş.N.) ingilis komandanlığı tərəfindən təltif olunmuş ordenləri
geri qaytararaq qəzəblə demişdir:
– Torpağımı, xalqımı fəth edən ikiüzlü bir ölkənin ordeni
mənə lazım deyil. Xalqıma silah qaldıran bir ordunun ordenini
gəzdirmək mənim üçün ən böyük təhqirdir.
Azərbaycandan çıxan ingilis qoşunlarının komandanı gene-
ral Tomson şayiələr yayırdı ki, Azərbaycan bundan sonra özünü
idarə edə bilməyəcək.
Azərbaycan ordusu yox dərəcəsindədir. Orada qayda-qanun
da yoxdur. Guya Azərbaycanı yağılardan qoruyan, onu idarə
edən Tomsonun min ingilis və səkkiz yüz nəfərlik balağıaçıq
hind əsgəri olmuşdur. Bu şayiələrdən sonra Azərbaycanda olan
ingilis hərbi jurnalisti Skotlend-Liddel İngiltərə qəzetləri üçün
hazırladığı xəbərlərdə yazırdı ki, Transqafqaz şayiələr ocağıdır.
Burada şayiələr külək təpələr arasında yayılan kimi yayılır. Bir
çox şayiələr Moskvada quraşdırılır və dövriyyəyə buraxılır. Ba-
kıda ingilis ordusuna ehtiyac yoxdur. Azərbaycan özü özünə
qayğı göstərə bilər. Mən bura iki gün əvvəl gəlmişəm və açığını
deyim ki, bütün gördüklərim məndə dərin təəssürat yaradıb.
Mənim şəhərdə olmadığım dörd həftə ərzində burada çox
təəccüblü dəyişikliklər olub. Mən buraya gəldim ki, hamının
mənə dediyi qarışıqlığı görüm, lakin onu tapa bilmədim. Tam
qayda-qanun var. Mənə dedilər ki, mən ordu əvəzinə pozğunlaş-
mış kütlə görəcəyəm, lakin mən yaxşı, nümunəvi, güclü, odlu-
alovlu gənclər gördüm. Doğrudan da mən indi Bakıda elə qayda-
qanun gördüm ki, müharibə başlayan vaxtdan bugünədək Bakı-
da olmamışdım… Qayda-qanun ancaq Bakıda hökm sürmür,
son dəyişikliklər bütün respublikada vəziyyəti aydınlaşdırmış-
dır. Qarabağ şuluqluğunu sülh əvəz etmişdir. Ermənilər və
azərbaycanlılar sazişə gəlmişlər. Lənkəranda bolşeviklər Azər-
Şəmistan Nəzirli
447
baycan ordusu tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldılar. Onlar bü-
tün silah və sursatlarını Azərbaycan hökumətinə təhvil verdilər,
adamlar isə xahiş etdilər ki, onları Azərbaycan hökumətinin
tabeliyinə götürsünlər… Bütün bunlar şübhəsiz sübut edir ki,
Azərbaycan qarmaqarışıqlıqdan qorxmur və bolşeviklərdən
çəkinmir. Azərbaycan dövləti indi Transqafqazın bütün qalan
xalqları üçün nümunəyə çevrilmişdir
1
.
İngilis hərbi jurnalisti Skotlend-Liddelin Azərbaycan ordusu-
nun ünvanına dediyi xoşməramlı sözlərə görə xalqımız ilk
növbədə iki görkəmli sərkərdəmizə, 1918-ci ildə ordumuzun
təməl daşını qoyan Əli ağa Şıxlinskiyə və Səməd bəy Mehman-
darova borcludur. Nizami və döyüşən ordu yaradan hər iki
sərkərdə ilk hərbi nümayişin keçirilməsini, hərbi məktəblərin
açılmasını, hərbi geyim formasının təşkilini və başqa gərəkli
işləri həyata keçiriblər. İlyarım fəaliyyətdə olan Azərbaycan or-
dusu Lənkəranda bolşeviklərin üsyanını yatırdıb. Zəngəzurda,
Əsgəranda erməniləri məğlubiyyətə uğradıblar.
1919-cu ilin sonlarında Azərbaycan Respublikası üçün üç
təhlükə vardı: şimaldan ağqvardiyaçı general Denikin, Zəngəzur
və Qarabağdan daşnak erməniləri, ordunun daxilində isə bolşe-
vik təbliğatı. Bu təhlükənin ikisinin qarşısını hərbçi dəyanəti ilə
alan nazir Səməd bəy Mehmandarovu ən çox narahat edən “bol-
şevik” xəstəliyi idi. Qırmızı bolşeviklərin təbliğatı orduda oldu-
ğu kimi fəhlə-kəndli arasında da yayılmışdı. Bu təsir az da olsa
əsgər və zabitlərə də keçmişdi. Ona görə də nazir Səməd bəy
Mehmandarov əsgərlərlə görüşəndə təkrar-təkrar deyərdi ki,
qoşun torpağımızı yağılardan qorumaqdan ötrü vacibdir. Qoşu-
nun əsgəri siyasətlə maraqlanmalı, beynəlxalq aləmdə nələr baş
verdiyindən hali olmalıdır. Amma nə zabit, nə də əsgər heç bir
partiyanın, ya da cəmiyyətin qulu olmamalıdır.
1
RMDA, f. 894, siy. 10, iş 82, vər. 2-10