bav. «A vraat»m ərəbləşmiş form asıdır. M ənası xalqların atasj de-
m əkdir. Bibliyada İbrahim in iki adı qeyd olunur: A vram və Avra-
ham . Bibliyada belə bir m ətn var ki, nə üçün A vram ikinci Avra-
ham adını almışdır? O ra d a deyilir: Sən artıq A vram yox, A vraham
adlanacaqsan, çünki m ən səni əksər xalqlarm atası edəcəyəm.
4. A dlarm mənşəyi və m ənaları verilir:
A natollu (yun.) - Şərq, günəşin çıxması.
A rif (ə.) - 1. Bilən, bilici, bilik sahibi; 2. H ər şeyi incəliyinə qə-
dər başa düşən.
Vitali (lat.) - 1. H əyat; 2. Vacib, zəruri; 3. Qalib.
5. O m onim və çoxm ənalı kimi işlənən adların m ənaları ərəb
rəqəm i ilə sadalanır:
A riz (ə.) - 1. Ərizəçi, şikayətçi; 2. S onradan əmələ gələn; 3. Üz,
yanaq.
6. Bəzən m üxtəlif m ənşəli adlar ayrıca baş söz kimi verilir:
A bi (t.) - U lu nənə.
A bi (f.) - 1. Suya aid olan; 2. Sulu; 3. Su rəngində, göy rəngin-
də» [1 3 1 ,10}.
G ətirdiyim iz nüm unələr peşəkar və qeyri-peşəkarların prob-
lemlərin yaranm asında və yaranm am asm da necə rol oynadıqlarm ı
müəyyənləşdirməyə im kan verir.
Deməli, soraq-m əlum at nəşrlərinin m üasir dövrdəki çapm da,
inkişafm da m üxtəlif am illər iştirak edir. A m illərin obyektiv və
subyektiv istiqam ətləri m övcuddur.
Ensiklopedik nəşrlərin çapı və inkişafı ilə əlaqədar əsas prob-
lem lərdən biri bu cür nəşrlərin sözlüksüz buraxılm asıdır. A raşdır-
m alar göstərir ki, son onillik ərzində buraxılan ensiklopediyalarm
heç birinin sözlüyü çap olunm am ışdır. Buraxılmış ensiklopediyala-
rın və ensiklopedik lüğətlərin oxucu tələbatım ödəməm əsini, habelə
dünya standartlarına cavab verməməsini də b u n u n la əlaqələndir-
mək düzgün olar. Sözlüksüz heç bir üm umi və sahəvi ensiklopedi-
yanı, h ətta ensiklopedik lüğəti çap etm ək olmaz. Çünki sözlük özü-
nəməxsus nəşrin prospektidir. B urada nəşr olunacaq ensiklopedi-
yanm həcmi, quruluşu, profili, tərtibi xüsusiyyəti və s. öz əksini
tapır. Sözlükdə eyni zam anda bütün m əqalələrin (nəşr olunacaq
ensiklopediyadakı), term inlərin, sözlərin həcmi və s. əhatə edilir.
Sözlük üzərində işləyərkən əlaqədar redaksiyalarda ilk növbədə
sözlüyə daxil ediləcək anlayışların, m övzuların, hadisələrin, habelə
elmi fənlərin və m əqalələrin m üəyyənləşdirilməsidir. Sözlüyün key-
144
fıyyət səviyyəsi elm təsnifatı haqqm da m üasir təsəw ürü nə dərəcə-
də dəqiq əks etdirm əsi və necə təsə w ü r yaratm ası ilə xarakterizə
olunur.
M üasir ensiklopediyalarm sözlüyü elm in hərtərəfli inkişafım ,
sahə elm lərinin qarşılıqlı əlaqələrini və bir-birini zənginləşdirməsi
prosesini, yeni elmi istiqam ətləri və m üstəqil elm sahələrini özündə
əks etdirm əlidir.
Sözlük bütün nəşr boyunca m aterialın sistemli, ardıcıl çatdırıl-
m asm a xidm ət edir.
Ü m um i əlifba sözlüyünün yaradılm ası universal ensiklopediya-
lard a m ühüm m ərhələlərdən biri hesab edilir. Üm um i əlifba sözlü-
yünün tərtibində sözlük redaksiyası və bütün sahə elmi redaksiya-
la n iştirak edirlər.
Sözlüyün yaradılm ası prosesinin aşağıdakı m ərhələləri vardır:
a) m üasir (mövcud) universal ensiklopediyalarm sözlüklərinin təh-
lili; b) ayrı-ayrı elmi fənlər və böyük sikllər arasm da nisbətlərinin
təyini; c) sahə redaksiyalarm da m övzu sözlüklərinin tərtibi; ç) sahə
redaksiyalarm da əlifba sözlüyünün tərtibi. Bütün nəşr üçün üm um i
əlifba sözlüyü [288, 236-240}.
M üasir universal ensiklopediyalarm sözlüklərinin təhlili xüsusi
əhəmiyyətə m alikdir. Belə ki, m üqayisəli təhlil yeni nəşr m əqalələ-
rinin m iqdarınm və həcminin m üəyyənləşdirilməsinə im kan verir.
E nsiklopediyalarm quruluşu, on u n üm um i həcmi ilə sıx əlaqədə-
dir. Bu d a b ir obyektiv reallıqdır ki, bilik və m əlum atlarm həcmi-
nin artm ası ensiklopediyalann həcm inin böyüməsinə və genişlən-
məsinə əsas olur. D igər tərəfdən, universal ensiklopediyalardan
başqa, yəni digər soraq-m əlum at nəşrlərinin yaradılm ası və nəşri
universal ensiklopediyaların həcm inin, b a şq a sözlə, h ə tta m əqalə-
lərin m iqdarım n azalm asına m ənfi təsir göstərir. M əsələn, ensiklo-
pediyaların nəşrinin dünya təcrübəsi aydın göstərir.
Sahə ensiklopediyalarm ın və term inologiyaları lüğətlərinin ya-
radılm ası və nəşrinin artm ası, nəticədə universal ensiklopediyala-
rm sözlüyündə dar ixtisaslar və izahlı term inlərin əks olunm am ası-
nı şərtləndirir.
M üxtəlif ensiklopediyalann sözlüklərinin müqayisəli təhlili zə-
ruridir. Çünki bu cür müqayisəli təhlilin (sözlüklərin) əsasm da tə-
bii-elmi və texniki fənlər üzrə m əqalələrlə ictim ai elm lər üzrə mə-
qalələr a rasm d a optim al nisbət müəyyənləşdirm ək m üm kün olur.
Digər tərəfdən, m üxtəlif universal və sahə ensiklopediyalarım n
müqayisəli təhlili əsasında bütün yeni ensiklopedik nəşrin miqyası-
m müəyyən etm ək m üm kündür.
Ayrı-ayrı elm sahələri və iri sikllər arasında nisbətin müəyyən
edilməsi universal ensiklopediyalarda ən vacib problem lərdən biri-
dir. Bu, eyni zam anda universal ensiklopediyalarda m əqalə prob-
lemlərinin düzgün həll olunm asm da və sistemləşdirilməsində də ən
m ühüm şərtlərdən və prinsiplərdən biridir.
Elmi fənlər arasm da nisbət müəyyən edildikdən so n ra Baş re-
daksiya hər b ir elmi fənn üçün nüm unəvi plam müəyyən edir. Bu
qarşıya qoyulan plan, yəni həyata keçiriləcək iş sahə redaksiyala-
rm ın red a k to rla n tərəfındən nəzərdən keçirildikdən so n ra Baş re-
daksiya p lan d a müəyyən düzəlişlər edir (əgər vacibdirsə) və ensik-
lopediyada təqdim olunacaq bütün sahə biliklərinin xüsusi çəkisi
haqqm da (məqalələrin m iqdarı və həcmi üzrə) qərar qəbul edir.
D ünya universal ensiklopediyalarınm hazırlanm ası təcrübəsi
göstərir ki, elm sahələri üzrə m əqalələrin və işarələrin bölünməsi,
başqa sözlə, müəyyən edilməsi, nəşr ediləcək ensiklopediya üçün ən
vacib m etodlardan biridir.
Sahə redaksiyalarm da mövzu sözlükləri üm um idən xüsusiyə
prinsipi üzrə yaradılır. M övzu sözlüyünün ictim ai m üzakirəsindən
sonra üzə çıxarılan qeyd və təkliflər redaksiyalar tərəfindən uçota
alınır və təhlil edildikdən sonra Baş redaksiya tərəfindən təsdiq
olunur.
Elmin m üasir vəziyyəti tələb edir ki, universal ensiklopediyala-
rın ümumi sözlüklərinin işlənməsi prosesində ayrı-ayrı sözlüklərin
yaradılm ası d a m əqsədəuyğundur. Məsələn, m üxtəlif elmlərin qo-
vuşuğunu və əlaqələrini təm in edən iri sahələrarası sikllər (məsələn,
«İnform asiya», «K ibernetika» və s.); elm, texnika və m ədəniyyətin
hər hansı b ir sahəsini əlaqələndirən sahələrdaxili sikl m aterialları
(«A qrar məsələsi», «A vtom obil tsikli» və s.).
Elmin müasir inkişaf səviyyəsi ensiklopediyalan, xüsusilə univer-
sal ensiklopediyalan kompleks informasiya mənbəyinə çevirmişdir.
Elmi dərketmənin müxtəlif proseslərinin işıqlandırılmasmın daha zə-
ruri olması ensiklopediyanm rolunu hədsiz dərəcədə artırmışdır.
Belə ensiklopediyalann tərtib edilməsini qarşısına m əqsəd qo-
yan - anlayış, hadisə, əşya və s. haqqında m əlum atları kom pleks
və sistemli şəkildə, dəqiq, obyektiv, elmi form ada əhatə etməyə səy
göstərm əlidir. Bununla əlaqədar olaraq m aterialların verilməsi və
redaktə edilməsi zam anı ayrı-ayn d ar problem ləri, m övzuları deyil,
diqqət yetirilməsi zəruri olan m əsələnin bütövlükdə əhatə edilməsi
vacib ensiklopedik şərtdir. N əşrə daxil edilən hər b ir m əqalə dörd
əsas tələbə: elmiliyə, aktuallığa, yığcam lığa və əlverişli çatdınlm a-
ğa cavab verm əlidir.
Cəm iyyətin inform asiyalaşdınlm ası prosesində soraq-m əlum at
nəşrlərinin yerinin müəyyənləşdirilməsi y u xanda göstərdiyimiz nə-
zəriyyə və təcrübə ilə bağlı olan problem lərin soraq-m əlum at ki-
tab la rm ın nəşrində nəzərə alınm ası, əldə rəhbər tutulm ası kitabçı-
lıq işi baxım ından çox vacibdir.
M ü asir dövrün dünya təcrübəsi göstərir ki, soraq-m əlum at
nəşrlərinin tərkibinə elektron nəşrlər sürətlə daxil olm aqdadır. İn-
diki şəraitdə kitab m əhsulunun dünyada 30%-ə qədərini elektron
nəşrlər təşkil edir. Bu elektron nəşrlərinin əsas hissəsini sahə, möv-
zu ensiklopediyalan və lüğətlər təşkil edir. Elektron nəşrlərin, kom-
p akt disklərin im kanlan, istifadəsi artır. Elektron kitabxanalar,
elektron şəbəkələr m eydana gəlir və fəaliyyət göstərir. A zəıbaycan-
da d a son illərdə elektron nəşrlərin, kom pakt disklərin buraxılması-
na diqqət yetirilir. Dövrün bu tələbini nəzərə alan Azərbaycan nəş-
riyyatlarm ın bəziləri bu sahədə fəaliyyət göstərməkdədir. Məsələn,
Bakı «W estPrint Digital Design Center» nəşriyyatı «Azərbaycan»,
«Bakı» və s. adlı elektron nəşrləri çapdan buraxm ışdır.
D igər tərəfdən, müasir dövrdə soraq-m əlum at nəşrlərinin ha-
zırlanm ası, tərtibi və nəşri ilə m övcud olan çətinliklərin, problem -
lərin a ra d a n qaldınlm asm ın optim allaşdırılm ası üçün ko n k ret təd-
birlərin həyata keçirilməsini zəruri edir.
Ə gər biz milli dövlətçiliyimizi inkişaf etdirm ək, m üstəqil yaşa-
m aq istəyiriksə, varlanm aqla yanaşı, d ah a çox m aariflənm əliyik,
m ədəni və ziyalı olmalıyıq. B undan ötrü ilk növbədə biz kitab nəş-
rini, o cüm lədən soraq-m əlum at kitablarm m çapını dünya stan-
d a rtları səviyyəsində təşkil və inkişaf etdirməliyik.
S oraq-m əlum at kitabının keçmişini, müasir vəziyyətini öyrən-
m əklə inkişaf perspektivlərini müəyyənləşdirmək bazar iqtisa-
diyyatı şəraitində xüsusi əhəmiyyətə m alikdir.
İn diki şəraitdə və perspektivdə soraq-m əlum at kitabları nəşri-
nin təşkili problem i olduqca geniş və m ürəkkəbdir. Çünki Azər-
baycanda soraq-m əlum at kitabları nəşrinin düzgün və perspektivli
təşkili bütövlükdə kitabçılıq işinin bir çox aktual problem lərinin də
həll edilməsinə im kan yarada bilər.