SeyġDAĞa onullahġ

230 
 
83. Katib Çələbi. Cahannuma, səh. 392. 
84.  Məhəmməd  bin  Cərir.  Təbəri.  Tarix  əl-risəl      vəl-müluk        Əbülqasim 
Payəndənin ərəb dilindən fars dilinə tərcüməsi, Tehran, 1354 Ģ., XIV cild, səh. 
6010-6011. 
85. «Əfzəl-ət-təvarix», vər. 143b. 
86. Nizaməddin ġami. Zəfərnamə, Praqa, 1937, səh. 155; А. М. Беленицкий. 
О появлении... səh. 24. 
87. А. М. Беленицкий. О появлении... səh. 26. 
88. «Fütuhate-Ģahi», vər. 1036. «həbib-üs-ciyər», IV cild, səh. 476 
89. А. М. Беленицкий. О появлении... сэЬ. 24-25. 
90. «Bürhane-qate», səh. 152. 
91. Nizaməddin ġami. Zəfərnamə, II cild, səh. 101. 
92. А. М. Беленицкий. О появлении... səh. 31. 
93. «Təkmilət-ül-əxbar», vər. 250a. 
94.  «Əhsən-ət-təvarix»,  Seddon  nəĢri,      Tehran,  səh.  214;        «Xülasət-ət-
təvarix», Berlin nüsxəsi, vər. 91». 
95. «Əfzəl-ət-təvarix», vər. 78. 
96. «Rovzət-üs-səfəviyyə», vər. 744. 
97. «Xülasət-ət-təvarix», Berlin nüsxəsi, vər. 370b. 
98. Yenə orada, vər. 3876. 
99. «Əfzəl-ət-təvarix», vər. 148a. 
100. «Bürhane-qate», səh. 157. 101. Yenə orada. 
102. «Xülasət-ət-təvarix», Berlin nüsxəsi, vər. 34a. Tehran nüsxəsi, vər. 44 
103. ġarden, II cild, səh. 420. 
104. «Mirat-ül-boldane Naseri», I cild, səh. 360. 
105. Məhəmmədtağı. Gənce daneĢ, Tehran, 1305 hicri (1888), səh. 195 
106.  Əbülqasim  Tahiri.  Tarix-i  siyasi  və  ictimai-ye  Ġran,  səh.    166-167,  310; 
Xanbaba  Bəyani.  Moərrefi-ye  yek  nosxe-ye  xətti.  Məcəlle-ye  «Bərrəsiha-ye 
tarixi»,  1350,  №  6,  səh.  143,  145;      yenə  onun.  Tarix-i  nizami-ye  Ġran  dər 
dovre-ye Səfəviyye. Tehran, 1353 Ģ.. səh. 175. 
107. V. Minorsky. Persian in AD 1478-1490, pp. 88-89, 116 
108. Yenə orada, səh. 51, 88-89. 
109. «Əhsən-ət-təvarix», (Seddon nəĢri), səh. 39. 
110. «Tarix-i Diyarbəkriyyə», II cild, səh. 464. 
111. Barbaro. Səfərnameha-ye veneziyan   dər    Ġran, səh. 48; Katerino Zeno. 
Səfərnameha-ye veneziyan dər Ġran, səh. 215, 236; Ancolello Səfərnameha-ye 
veneziyan  dər  Ġran,  səh.  278;  Həsən  Cavadi.  Ġran  əz  dide-ye  veneziyan 
«Bərrəsiha-ye tarixi», jurnalı, № 6. 1352 Ģ., səh. 97-98. 
112.  Anonim  Venetsiya  taciri.  Səfərnameha-ye  veneziyan  dər  Ġran,  səh.  365-
366. 
113. «Əhsən-ət-təvarix», Ə. Nəvainin nəĢri, səh. 577. 

---

231 
 
114. Anonim  Venetsiya  taciri.  «Səfərnameha-ye  veneziyan      dər        Ġran»,  səh. 
365-366. 
115. Yenə orada. 
116. «Azərbaycan  tarixi»  (üç  cilddə),  I  cild,  səh.  249;  И.  П.  Петрушевский. 
Азербайджан в XVI-XVII веках. ССИА, вып. I, Баку, 1949, стр. 241;. О. А. 
Эфендиeв.  Göstərilən əsəri, səh. 117-118, 138; yenə onun. Avtoref, dokt.diss. 
28 - M. X. Heydərov. Göstərilən əsəri, səh. 80. 
117. Əbülqasim Tahiri. Göstərilən əsəri, səh. 166-167. 
118. М.  X.  Гейдаров.  О  времени  появления  производства  огнестрельного 
оружия  в  Азербайджане.  Тезисы  секционных  докладов  V  Закавказской 
конференции по истории науки, Баку, 1977, стр. 107. 
Qeyd: Ġran alimi Xanbaba Bəyani 1974-cü ildə Tehranda nəĢr etdirdiyi «Tarix-i 
nizami-ye  Ġran  dər  dovre-ye  Səfəviyyə»  adlı  əsərində  Bayəndərilər  dövründə 
top  və  tüfəngdən  istifadə  edildiyini  qeyd  etmiĢ  və  yazmıĢdır  ki,  hətta  ġeyx 
Heydərin  qoĢunu  ilə  ġirvanĢahlar  arasındakı  vuruĢmada  top  və  tüfəngdən 
istifado edilmiĢdir. Lakin Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə bu silahlar aradan 
çıxdı.  Bu,  Venetsiya  ilə  diplomatik əlaqələrin  kəsilməsi  ilə əlaqədar idi,  Bax; 
həmin kitab, səh. 299. 
119. Anonim Venetsiya taciri. Səfərnameha-ye veneziyan dər Ġran, səh. 376. 
120. Cunabadi. Rovzət-üs-Səfəviyyə, vər. 716. 
121. Qumbaraatan alətin biri Sultan Yaqub dövründə tökülmüĢdü. 
122. Anonim Venetsiya taciri. «Səfərnameha-ye veneziyan dər Ġran», səh. 366. 
123. Yenə orada, səh. 429. 
124. Ġbrahim Əmini. Fütuhate Ģahi, AEATĠEA, inv. № 4105, II cild, vər. 55 a. 
125. «Əhsən-ət-təvarix»  (Seddon  nəĢri),  səh.  78-79.  Həm  də    bax:      «Tarix-i 
aləm aray-i Abbasi», I cild, səh. 30. 
126. Anonim  Venetsiya  taciri.  Səfərnameha-ye  veneziyan  dər  Ġran,  səh.  376-
377. 
127. «Əhsən-ət-təvarix» (Seddon nəĢri), səh. 109. 
128. Yenə orada, səh. 139-140. 
129. Yenə orada, səh. 144-145. 
130. Don  Juan  yazır  ki,  pusquda  durub  vuruĢmaq  sufilərin  adəti  əksinə  idi. 
Buna  görə  də  indiyədək  Ġranda  müharibə  üsulu  təkbətək  vuruĢdan  ibarət 
olmuĢdur.  QızılbaĢlar  topxananı  ehtiyat  saxlayır  və  ya  gizlədirdilər.  Bax:  
«Donjuane-Ġrani», səh. 73-74. 
131. Həmin  fərman  və  rəsmi  məktub  hazırda  Venetsiya  Ģəhərində  mühafizə 
olunur. Bax:  «Əsnade  mərbut be  rəvabete  tarixi-ye  Ġran  və comhuri-ye  Veniz 
əz dovre-ye Elxanan ta əsre  Səfəvi».  «Fohreste  nomayeĢqah». Cəmavəri Ģode 
be  vəsile-ye  əsnade  Ģəhre  Veniz  və  ketabxane-ye  Melli-ye  Marsana,  Tehran, 
1352 Ģ., səh. 20. 
132. Qumi. Xülasət-ət-təvarix, Berlin nüsxəsi, vər. 88a-6-91.a-b. 

---

232 
 
133. «Əhsən-ət-təvarix» (Seddon nəĢri), səh. 216. 
134. «Əfzəl-ət-təvarix», vər. 36. 
135. Bax:  ġah  Təhmasibin  oğlu  Sultan  Məhəmməd  Mirzəyə  yazdığı 
fəthnamənin  mətni.  Həmin  yazıda  ġah  Təhmasib  Heydərbəyi  «Heydərbəy 
Təbrizi ənis-üd-dövlə» adlandırmıĢdır. «Əfzəl-ət-təvarix», vər.  153a. 
136. «Əhsən-ət-təvarix» (Seddon nəĢri), səh. 251; «Əfzəl-ət-təvarix», vər. 78 a. 
137. «Əhsən-ət-təvarix» (Seddon nəĢri), səh. 251. 
138. Usta  ġeyxi  TopçubaĢı  Təbrizinin  oğlu  Heydərbəy  toptökmə  sənətində 
mahir  olduğu  üçün  I  ġah  Təhmasib  ona  ənis  (yoldaĢ,  yaxın  adam  -  S.  O.)  
yaxud Ənis-üd-dövlə ləqəbi vermiĢdir. Lakin saray çəkiĢmələrinin qurbanı olan 
Heydərbəy 1555-ci ildə ġah Təhmasibin əmrilə Təbriz qazisi Müsafirlə birlikdə 
tutulub  Ələmut  qalasındakı  zindana  göndərilir  və  bir  müddətdən  sonra  orada 
həlak  olur.  Bax:  «Xülasət-ət-təvarix»,  Berlin  nüsxəsi,  vər.  196-197;  ġərəfxan 
Bidlisi. ġərəfnamə, II cild, səh. 210. 
139. Toplardan  bir  qayda  olaraq  metal  güllələr  deyil,  daĢ  atırdılar.  Hətta  XV 
əsrin  sonlarında  Avropada  inkiĢaf  etmiĢ  dövlətlərdən  biri  olan  Venetsiyada 
toplardan daĢ atırdılar. DaĢların ağırlığı beĢ batmandan 50 batmana qədər idi. 
Bax:  «Əhsən-ət-təvarix»  (Seddon  nəĢri),.  səh.  39.  Azərbaycan  və  Ġranda  isə 
XVII əsrdə belə topların gülləsi daĢdan olmuĢdur. 
140. «Xülasət-ət-təvarix», Berlin nüsxəsi, vər. 3426. 
Qeyd: Dörd min batman mis Sultan Məhəmmədin əmrilə Təbriz əhalisindən və 
qızılbaĢ qoĢunundan toplanmıĢdı. Orucbəy Bayat hazırlanmıĢ topları belə təsvir 
edir: «Ġki iri topun hər birinin lüləsinin ağzı 5 yard idi. Bu toplar olduqca ağır 
idi. Ġranda heç vaxt bu cür toplar görünməmiĢdi». Bax: «Donjuane-Ġrani», səh. 
222-223. «Xülasət-ət-təvarix», Berlin nüsxəsi, vər. 4136. 
141. «Xülasət-ət-təvarix»,    (Berlin    nüsxəsi),    vər.    3426;    «Tarix-i aləm 
aray-i Abbasi», I cild, səh. 318-319. 
142. «ġərəfnamə»,  II  cild,  səh.  281;  «Tarix-i  aləm  aray-i  Abbasi»,  I  cild, 
səh.319. 
143. Münəccim  Yəzdi.  Tarix-i  Abbasi;  vər.  251  a,;  «Tarix-i  aləm  aray-i 
Abbasi», II cild, səh. 733, 737, 746. 
144. Məhəmməd Yusif Qəzvini. Xolde Bərin, vər. 98-99, 102. 
145. «Tarix-i aləm aray-i Abbasi», II cild, səh. 645-646, 652, 746. 
146. Yenə orada, səh. 681, 695. 
147. Yenə orada. 
148. Yenə orada. 
149. Yenə orada, səh. 710, 714. 
150. «Tarix-i Abbasi», vər. 207a; «Tarix-i   aləm    aray-i   Abbasi», II cild. səh. 
797, 799. 
151. «Tarix-i Abbasi», vər. 3206. 

---