SeyfəDDĠn qəNĠyev

73 
 
seçildi.  Komissiya  respublikamızın  başqa  bölgələri  ilə  yanaşı,  Şamaxı  və  onun 
kəndlərində törədilən dəhşətli qırğınlar barədə  məlumat əldə etmək üçün yerlərdə 
olmuş, faciənin iştirakçıları, şahidləri - ziyalılar, dövlət adamları, mülk sahibləri ilə 
görüşmüş  və  əldə  etdikləri  məlumatları  rəsmiləşdirmişdir.  Hadisələrdən  84  ildən 
artıq vaxt ötməsinə baxmayaraq, həmin sənədlərin bir qismi Azərbaycan Mərkəzi 
Dövlət  Arxivində  saxlanılmışdır.  Amma  onu  da  etiraf  etmək  lazımdır  ki,  bir  çox 
sənədlər  Sovetlər  Birliyi  zamanı  hansı  yollarlasa  ermənilər  tərəfindən  aradan 
çıxarılmış və ya məhv edilmişdir. 
Haşiyə:  Bu  da  həqiqətdir  ki,  soyqırımı  barədə  dövri  mətbuatda  1920-ci  il 
aprel  ayının  28-nə  kimi  müxtəlif  yazılar  çap  olunmuşdur.  Belə  ki,  “Müsavat” 
yönümlü  qəzetlər  hadisələri  olduğu  kimi,  qələmə  aldığı  halda,  bolşevik-daşnak 
əqidəli qəzet və jurnallarda isə hadisələr onların baxışı kimi - səhv şəkildə əhalinin 
nəzərinə çatdırılırdı. Bu illərdə Bakıda çap olunan qəzetlərdən biri də “Бакинский 
рабочии”  idi.  Qəzetə  S.Şaumyanın  “sağ  əli”  -  A.Əmiryan  redaktorluq  edirdi.  Bu 
qəzet  vasitəsi ilə, onlar  müsavat  partiyasının  ünvanına  yalanlar söyləyir, bolşevik 
adı altında öz siyasətlərini həmfikirlərinə çatdırırdılar. 
Şaumyan  Bakıda  güclü  bir  ordu  yarada  bilmişdi.  “Bakı  Kommunası 
ordusunun  70  faizi  ermənilərdən  ibarət  idi.  Onlar,  guya,  bolşeviklərin  yaratdığı 
Qızıl Ordunu təşkil edirdilər. Ümumiyyətlə isə, bu orduda 18 min nəfər silahlı var 
idi ki, onlar Şaumyanın əmrini gözləyirdilər. Lakin bu dövrdə Şaumyanın qarşısını 
bir  məsələ  kəsirdi.  Lənkəranda  yaradılmış  müsəlman  diviziyasını  tərki-silah 
etmədən əməliyyata başlamaq olmazdı”.
83
 
Bu  ordunun  köməyi  ilə  qanlar  tökən  daşnaklar  Bakıda  “Novruz”,  “Kaspi”, 
“Turan”  mətbəələrini  qəsdən  yandırmışdı.  Bunun  nəticəsi  idi  ki,  bir  çox  mətbuat 
orqanlarının  nəşri  dayandırılmışdı.  Amma  qələm  sahibləri  hadisələrə  biganə  də 
qalmırdılar. Faciələr barədə məqalələr, şerlər, məlumatlar hazırlayır, çap etdirmək 
üçün  məqam  gözləyirdilər.  1918-ci  il  soyqırımı  ilə  bağlı  yazılan  əsərlərin  bir 
qismini Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti məğlubiyyətə uğradıqdan sonra müəlliflər 
özləri  qorxudan  məhv  etmişlər.  Bəzilərini  də  1920-ci  ildə  müxtəlif  vəzifələrdə 
çalışan erməni məmurları məhv etmişdir. 
Haşiyə:  1918-ci  il  soyqırımı  hadisələrini  işıqlandıran  əsərlərdən  biri  də 
Seyid  Ağa  Axundzadənin  “Mart  hadisəsi  1918  və  yaxud  Nuru  Paşa  Ordusu 
tərəfindən  Bakının  işğalı”  kitabı  olmuşdur.  Kitab  1919-cu  ildə  “Turan” 
mətbəəsində çap olunmuşdur. 1992-ci ildə mərhum professor Əhməd Cəfərzadə ilə 
“Şamaxı”  kitabını  hazırlayırdıq.  O,  Hacıqabulda  yaşayan  bir  nəfər  axund 
dostundan həmin əsəri götürdü. İstifadə edəndən sonra kitabı sahibinə qaytardıq. 
Şamaxı  soyqırımı  ilə  bağlı  bu  əsəri  hazırlayanda  da  Bakıdakı  bir  çox 
kitabxanalara  müraciət  etdik.  Seyid  Ağa  Axundzadənin  həmin  əsərini  tapa 
                                                           
83
 V.  Həbiboğlu.  Azərbaycanda  1918-ci  il  soyqırımının  əsas  təşkilatçısı  S.Şaumyan  olmuşdur. 
“Respublika” qəzeti, 31.III. N 65. 

---

74 
 
bilmədik. Ən nəhayət, M.F.Axundov adına kitabxanadan həmin əsərin yarı hissəsi 
cırılmış  bir  nüsxəsini  əldə  etdik.  Məlum  oldu  ki,  “maraqlı  şəxslər"  tərəfindən 
haçansa həmin kitabın əsas hissələri bilərəkdən məhv edilmişdir. Bizə belə gəlir ki, 
məhv  edilən  səhifələrdə  bu  milli  faciəmiz  ilə  bağlı  daha  ciddi  məlumatlar 
olmuşdur.  Seyid  Ağa  Axundzadə  kitabın  müqəddiməsində  əsəri  yazmaqda 
məqsədini  belə  açıqlayır:  Başqa  məmləkət  və  şəhərlərdə  Avropa  müharibəsi 
növbənöv  rənglər  aldısa  da,  lakin  heç  bərabərdə  milli  rəng  almamışdır.  Qafqaz 
islamlarının sadəqəlbliyi nəticələrindən olaraq, hər bir neçəsinə zərfində bir fəlakət 
və  bir  bədbəxtliklərə  giriftar  olduğu  kimi  bu  sənə  də  Bakı  şəhərində,  xain 
qonşularının uydurmalarına aldanıb, tarixi bir fəlakətə düçar oldular. 
Bakı  müsəlmanlan  yüzünə  xain  “daşnaq”  firqəsi  tərəfindən  açılan  həmin 
pərdə,  nəhayət,  vəhşiyanə  bir  surətdə  icra  edildi  ki,  həmin  tarixdə  həqiqət  üzrə 
göstərilib və yeddi ay bir müddətdə Bakı İslamlarına qurulan həqarət və zülmlərə 
xətmə  çəkən  Nuru  Paşanın  ordusunun  Bakı  şəhərini  işğal  etməsi  bir  vəsilə 
xodadadı  fəvlindən  olub,  naməlum  Qafqaz  və  biləxsus  Bakı  İslamlarını,  xain 
“daşnak”  fitnələrinə  məruz  olmadan,  təxmis  etməsini  təfsilatı  həmin  tarixdə 
göstərilmişdir”.
84
 
Əsər  “18  mart  -  15  sentyabr  1918”  başlığı  ilə  açılır.  Müəllif  əsərin  bu 
hissəsində daşnakların şəhərdə törətdikləri ağlasığmaz faciələrdən söz açaraq yazır: 
“Daşnaq”  firqəsi  əllərinə  düşən  müsəlman  övrət  və  uşaqlarından  heç  bir  zülmü 
əsirgəməyib,  insanlığa  yaraşmayan  böylə  qəbahətlərin  icrasına  qərar  vermişlər. 
Hamilə övrətlərin bətnində olan məsum səbtinləri böylə çıxarılıb tüfəng cədələrinə 
taxmışlar.  Xırda  balaları  divarlara  mıxla  mıxlamışlar.  Pojarnı  komanda  tərəfində 
vaqe  bir  məscidin  divarlarında  neçə  uşağın  mıxlandığını  barışıqdan  sonra 
görmüşlər  və  o  tərəfdə  yaşayan  müsəlmanların  həyatına  birdəfəlik  qələm 
çəkilmişdir. Böylə, bir zülüm və həyasızlığı icra edən daşnaq “igidləri” mart ayının 
21-də avtomobillərə minib müsəlman məhəllələrinə barışıq üçün gələndə əllərində 
on  beş  yaylıq  ilə  ağlayırlar  ki,  vallah-billah,  biz  heç  vəqt  razı  qeyilik  ki,  biz  ilə 
qardaş  olan  müsəlman  əhalisinin  ayağına  bir  tikan  böylə  batsın.  Allah  şeytana 
lənətlər  eləsin.  Bizi  də  və  sizi  də  yoldan  çıxardıb  iki  qardaşın  arasına  ziddilik 
saldı.
85
  
Çox  əfsuslar  olsun  ki,  erməni  daşnak  cəlladlarının  törətdikləri  qırğını 
gözləri  ilə  görmüş,  onu  ətraflı  qələmə  almış  Seyid  Ağa  Axundzadənin  adını 
çəkdiyimiz  əsərinin  tam  nüsxəni  əldə  edə  bilmədik.  Bizcə,  arximizə, 
kitabxanalarımıza bizdən yaxşı bələd olan erməni millətçiləri törətdikləri soyqırımı 
ört-basdır etməkdən ötrü belə əsərləri kitabxanalardan “əkə bilmişlər”. 
 
 
                                                           
84
 S.A.Axundzadə - Göstərilən əsərlər. səh. 2. 
85
 S.A.Axundzadə - Göstərilən əsərlər. səh. 15-16. 
 

---