SeyfəDDĠn qəNĠyev

108 
 
 
DĠNDĠRĠLMƏ PROTOKOLU 
 
1918-ci il,  oktyabr, Kürdəmir kəndi,  Abdulla  Abdullayev, 48 yaş, Şamaxı 
şəhər  sakini,  müsəlman,  savadlı.  “Mart  ayının  ortalarında,  eşitdik  ki,  Bakıdan 
Şamaxıya  böyük  qrupda  silahlanmış  erməni  dəstəsi  gəlir.  Dəstə  şəhərə 
yaxınlaşanda, müsəlmanlar yola çıxdılar ki, görsünlər bu nə dəstədir. Elə bu zaman 
atəş  açıldı.  Yüzlərlə  adam  öldü.  Ertəsi  gün  müsəlman  nümayəndələri  ermənilərlə 
danışığa getdi ki, sülh yaratsınlar. Danışıq üçün yer Mədrəsə kəndi seçildi. Hüseyn 
Məlikovla  Hacıbaba  Əbdürahmanov  nümayəndə  kimi  getdilər.  Nümayəndələr 
qayıtdıqdan  sonra,  xəbər  verdilər  ki,  yerli  ermənilər  sülhə  razıdırlar,  lakin  gələn 
silahlı dəstə müharibə istəyir. Ertəsi gün tezdən atışma başladı. Küçələr kişi, uşaq, 
qadın meyidi ilə doldu. Evlər qarət olundu. Gecə müsəlmanlar həkim Sasonovu və 
Cəfərqulu Axundovu göndərdilər ki, ermənilər atəşi dayandırsınlar. Sasonov xəbər 
gətirdi ki, ermənilər sülhə söz verdilər. 
Lakin səhəri gün daha güclü atəşlər başladı. Əvvəlki gündən də çox tələfat 
baş verdi.  Ermənilər  müsəlman  məhəllələrinə  soxulub evləri yandırmağa  və  talan 
etməyə  başladılar.  Bildiyimə  görə,  bu  hadisələrin  təşkilatçısı  Stepan  Lalayev 
olmuşdur. Şamaxı ermənilərindən Gülbəndov, Mixail Arzumanov və başqaları da 
bu  işin  fəal  iştirakçıları  olmuşlar.  Onların  başçılığı  ilə  Şamaxıda  sayı-hesabı 
bilinməyən  evlər  yandırılmış  və  miqdarı  hesaba  gəlməyən  ev  əşyaları  talan 
edilmişdir”.
122
 
“Məşhur  quldur  dəstəsinin  başçısı  kimi,  habelə  adam  oğrusu  kimi  tanınan 
T.Əmirov  “sosialist”  ordusunun  komandiri  seçilən  kimi,  Bakı  şəhərində  60  min 
müdafiəsiz  müsəlmanın  başını  kəsdi.  Onun  silahdaşı,  cəllad  Stepan  Lalayev  isə, 
başda daşnaq bandaları olmaqla (onlar da “sosialistlər” adlanırdı) Bakının bir neçə 
məhəlləsində,  kübar  adamları  evlərindən  çıxarıb,  birbaşa  küçənin  ortasında 
güllələyirdilər.  Belə  işlərin  “məharətlə”  həyata  keçirdiyini  görən  “demokrat 
rəhbəri”  Şaumyan,  Əmirovla  Lalayevi  tezliklə,  seçilmiş  daşnak  bandaları  ilə 
birlikdə Şamaxıya – “əksinqilabçılara” qarşı göndərdi. 
Biz  bilmirik,  Şamaxılı  “əksinqilabçıların”  başına  nə  iş  gəldi.  Amma  o, 
məlumdur ki, “qırmızı sosialist” dəstələri, Lalayev və Əmirov başda olmaqla bütün 
Şamaxını və onun 40  kəndinin əhalisini  məhv və  qarət  etdilər. Lalayevin Şamaxı 
müsəlmanlarına  qarşı  törətdiyi  vəhşilikləri  dünyanın  heç  bir  müharibəsində 
müşahidə  olunmamışdır.  Vəhşiliklər  o  qədər  böyük  olmuşdur  ki,  onu  heç  bir 
vəchlə  gizlətmək  mümkün deyildir. Təsadüfi deyildir ki,  o vaxtlar bolşeviklər bu 
hadisəni qəzetlərdə yazanda, Lalayev həyasızcasına belə cavab vermişdi: “Düzdür, 
dinc  əhaliyə  qarşı  az-maz  sərtlik  göstərilmişdir”.  Görəsən,  hamilə  qadınların 
qarınlarını cıran, cavan qızları  zorlayan, körpə  uşaqları süngüyə  keçirən, insanları 
                                                           
122
 ARDA. f. 1061, s.1. iş. 105, vər.63-64. 

---

109 
 
diri-diri  torpağa  basdıran  və  daha  nə  kimi  vəhşiliklər  göstərən  Lalayevlər  “dinc 
əhaliyə  qarşı  az-maz  sərtlik”  deyəndə  bunlarımı  düşünürdü?  Yalnız  və  yalnız 
daşnak  bandaları  belə  ola  bilərdilər.  Bu  işlərin  başında  duran  və  ona  rəvac  verən 
Şaumyan,  nə  qədər  çalışdısa,  özünü  “gizlədə”  bilmədi.  Əvvəllər  malakanlar  da 
ermənilərə  qoşulmuşdular.  Lakin  onların  son  dərəcə  vəhşiliyini,  qəddarlığını 
görəndən  sonra,  habelə  Muğan  hadisələrini  görəndən  sonra  qəti  olaraq  erməni 
vəhşiliyinə qarşı çıxdılar. 
Vermişev  və  Şaumyanın  “rolunu”  yaxşıca  gördülər.  Fövqəladə  İstintaq 
Komissiyası  yaradıldıqdan  sonra  komissiya  rəhbəri  (sədri)  Kojemyako  tezliklə 
Lalayevin  vəhşiliklərini  üzə  çıxardı.  Onun  həbsi  haqqında  əmr  verdi.  Lakin 
göründüyü kimi, Bakı “sosialistlərinin” daşnak banditlərinə uzanan “əli qısa oldu”. 
Heç  bir  tədbir  görülə  bilmədi.  Kojemyako  Lalayevi  həbs  etmək  istəyəndə,  o, 
müstəntiqi  təhqir  etdi  və  Şaumyana  zəng  vurdu.  Şaumyan  Kojemyakonu  yanına 
çağırıb ona dedi: “Lalayevi həbs etmək yaxşı deyil, bu nə hərəkətdir?” Bax beləcə 
“demokrat  rəhbəri”  Şaumyan  qəddar  cəlladı  -  Lalayevi  müdafiə  etdi.  Və  heç  bir 
şey olmamış kimi, qolboyun getdilər. Bəs məhkəmə? 3-4 gündən sonra qəzetlərdə 
elan verildi ki, Fövqaladə İstintaq komissiyası buraxılmışdır...”. 
 
“Azərbaycan” qəzeti, 1918, 8 oktyabr 
 
“Bakıda  və  Azərbaycanın qəzalarında  daşnakların  vəhşiliyi o qədər dəhşətli 
idi  ki,  bu  cinayətləri  təsdiq  etmək  üçün  xüsusi  quberniya  komissiyaları  təşkil 
edilmişdir. Komissiyanın sədri Kojemyako qatı cinayətkar bir daşnakı - S.Lalayanı 
həbs  etmək  istərkən  o,  həyasızcasına  istehza  ilə  onun  üzünə  gülmüş,  telefonun 
dəstəyini  əlinə  alıb:  “Özü  ilə”  (Şaumyan  ilə  -  S.Q.)  danışmağı  əmr  etmişdir. 
S.Şaumyan  telefonla  demişdir!  “Lalayanı  həbs  etmək?...”  Ləyaqətli  çıxmaz. 
“Ümumiyyətlə, bu nə şıltaqlıqdır?...” 
 
“Azərbaycan” qəzeti, M 67, 30/17 mart 1919-cu il. 
 
“Türk  ordusunun  Qafqaz  cəbhəsindən  çəkilməsindən  bir  qədər  sonra  türk 
erməniləri  ilə  Qafqaz  erməniləri  birləşərək  geri  çəkilən  türk  ordusuna  basqın 
etdilər. Bir tərəfdən Andronikin bandası, digər tərəfdən isə, Dro, Keri və Muradın 
bandası  sürətlə  silahlandılar.  Onların  əli  ilə  bütün  müsəlman  kəndləri  qarət 
olunmuş, və yandırılmışdır. Eyni zamanda, Şaumyanın və Avakyanın rəhbərliyi ilə 
Şamaxı  hadisələri  baş  verdi.  Bu  işlə  əlaqədar  Şaumyanın  yazmış  olduğu  məktub 
Gəncə komandanın əlinə keçmişdir. Həmin məktubdan aydın olur ki, Şaumyan və 

---