SeyfəDDĠn qəNĠyev

106 
 
ermənilər  Kələxana  kəndinə  daşıyıb  aparmışlar.  Eşitdiyimə  görə,  bütün  bu 
hadisələrin  həyata  keçirilməsinə  Stepan  Lalayev  kimi  cəllad  bilavasitə  rəhbərlik 
edirmiş”.
119
 
İmza: Kərbalayi Yusif məmmədov. 
 
DĠNDĠRĠLMƏ PROTOKOLU 
 
1918-ci  il,  6  oktyabr,  Şamaxı  şəhəri,  Hacı  Həmidpaşa  bəy  Şeyx 
Eyyubbəyov, 58 yaşlı, Şamaxı qəzasının Acıdərə kənd sakini. 
“Mən  Şamaxı  şəhərinin  bir  neçə  verstliyində  yerləşən  “Acı  dərə”  adlanan 
kənddə  yaşayıram.  Bizim  evimiz  müsəlmanların  müqəddəs  yeri  olmuşdur. 
Həmçinin, mən müsəlmanlar arasında hörmət-izzət sahibiyəm. Bir nəfər də olsun, 
müsəlman mənim sözümdən çıxmaz.  
Ermənilərin  müsəlmanlara  qarşı  düşmənçilik  ədavəti  başlayanda,  mən 
ermənilərin  dini  rəhbərlərinə  xəbər  göndərdim  ki,  əminlik  yaratsınlar.  Dəfələrlə 
xəbər  göndərməyimə  baxmayaraq,  heç  bir  nəticə  hasil  olmadı.  Belə  bir  ədavət 
1905-ci  ildə  də  olmuşdu.  Biz,  şamaxılı  ermənilərinin  silahlandığını  eşitmişdik, 
lakin  o  qədər  də  inanmırdıq  ki,  ermənilər  bizə  qarşı  silah  işlətsinlər.  Bütün  bu 
işlərə,  qış  boyunca  rəhbərlik  edən  Stepan  Lalayev  olub.  Bir  dəfə  məni,  müftini, 
erməni yepiskopu Baqratı və bir neçə müsəlmanı danışığa dəvət etdilər. Danışıqda 
ermənilər  bizi  arxayın  etdilər  ki,  bizdən  sizə  heç  vaxt  ziyan  gəlməz.  Biz  dostuq. 
Biz də onlara inandıq.  
Lakin,  biz  açıq-aydın  görürdük  ki,  furqonlarla  Şamaxıya  silah  daşınır.  Bir 
vaxt  eşitdik  ki,  Sündi  kəndi  ətrafında  minlərlə  malakan  dəstə  halında  toplaşıb, 
Şamaxı istiqamətində gəlir. Bu ərəfədə ermənilərlə müsəlmanların toqquşması baş 
verdi.  Mən Şamaxıya gəlmək istədikdə, eşitdim  ki, şəhər dörd tərəfdən erməni və 
malakanları tərəfindən mühasirəyə alınıb.  
Toplardan-tüfənglərdən  tamamilə  yandırmış,  əhalisini  isə  güllədən 
keçirmişlər.  Çarhan  kəndini  də  həmin  kökə  salmışlar.  Şamaxı  qəzasının,  demək 
olar ki, bütün kəndlərini, o cümlədən, bizim kəndi də - “Acı dərəni” də talan etmiş 
və yandırmışlar. Bütün anbarlarımızı dağıtmış, ev əşyalarımızı, qızıllarımızı, hətta 
belə  qab-qacağımızı  da  yığıb  aparmışdılar.  Hər  birimizə  dəyən  ziyan  on  min 
manatlarla  hyesablanır. Şamaxıda  mənə  məxsus olan iki evimi də  yandırmışdılar. 
Ümumilikdə mənə dəymiş ziyan 300 min manat təşkil edirdi. Bütün bunları erməni 
və malakan silahlı dəstələri törətmişlər”.
120
 
 
 
 
                                                           
119
 ARDA. f. 1061, s. 1. iş. 105, vər. 83-85.  
120
 ARDA. f. 1061, s. 1. iş. 105, vər. 77-78. 

---

107 
 
DĠNDĠRĠLMƏ PROTOKOLU 
 
1918-ci  il  6  oktyabr,  Şamaxı  şəhəri,  Levan  Georgiyeviç  Volnadze,  65  yaş 
gürcü.  
“Bizim nəsil, 1821-ci ildən, dövlət məmuru kimi, Şamaxı şəhərində yaşayır. 
Dövlət  əmlakı  və  Torpaq  Naziliyi  üzrə  bu  şəhərdə  nümayəndəyəm.  Şamaxı 
hadisələri  haqqında  aşağıdakıları  deyə  bilərəm.  Mənim  yaşadığım  vaxt  ərzində 
ermənilərin,  malakanların  müsəlmanlarla  münasibəti  yaxşı  olmuşdur.  Onlar, 
həmişə  bir-birinə  qonaq  gedərdilər  və  dostluq  edərdilər.  Hətta,  1905-ci  idə  baş 
vermiş iğtişaşlar zamanı müsəlmanlar ermənilərə qarşı çıxmadılar.  
1917-ci ilin noyabrından müsəlmanlarla ermənilərin münasibəti pozulmağa 
başladı.  Əlbəttə,  bu  onunla  əlaqəlidir  ki,  Şamaxı  qəzasında  hökumət  “boşluğu” 
yaranmışdı.  Bu  illərdə,  əsasən,  erməni  tərəfindən,  müsəlman  məhəllələrində 
oğurluqlar baş verirdi.  Onlar bəzən bu ad altında silah daşıyır, əlaltından dəhşətli 
hadisələrə  hazırlaşırdılar.  Bəzən  onlara  malakn  və  ruslar  da  kömək  edirdilər. 
şəhərdə  şayiə  yayılmışdı  ki,  ermənilərdən  ibarət  bir  şayka  yaranıb.  Bu  şayka 
durmadan  fəallaşırdı.  Guya,  bu  şayka  “qayda-qanun”  yaradacaq.  Və  durmadan 
silahlanma  davam  edirdi.  1918-ci  ilin  14  martında,  ilk  olaraq  ermənilərlə 
müsəlmanlar  arasında  atışma  başlandı.  Şəhərə  qarşı  atəş  açırdılar.  Malakanların 
başında  Vasili  Dobradev  və  İvan  Ambreoviç  Qruşenkov  (Seçmələr  bizimdir  – 
S.Q.) durmuşdu. Atışma axşama qədər davam etdi. Yüzlərlə insn öldürüldü, evlər 
yandırıldı və talan edildi. Ertəsi gün 15 martda yenidən atışma başlandı və yalnız 
axşam  radələrində  atəş  kəsildi.  Komissar  Azadbəy  Qocamanbəyov  ermənilərlə 
danışığa  getdi  ki,  atəş  kəsilsin  və  sülh  bağlanılsın.  16-17  mart  əvvəlki  günlərə 
nisbətən  çox  sakit  keçdi.  Lakin  18  martda  sübh  ertədən  Mədrəsə  istiqamətindən 
Şamaxıya güclü top atəşləri atılmağa başladı. Digər istiqamətdən – Cabanı tərəfdən 
ruslar və malakanlar atəş açmağa başladılar. Atəş, əsasən, şəhərin aşağı hissəsində 
yerləşən  müsəlman  məhəllərlərinə  açılırdı.  Hər  iki  tərəfdən  4  saata  yaxın  atəş 
açıldı. Şəhəri demək olar ki, hər tərəfdən alov bürümüşdü. 19-22 mart günlərində 
şəhərdə  atəş  səsi  eşitməmişəm.  Malakan  və  rus  dəstələri  ortaq  çıxıb  getmişdilər. 
23-24 martda Şərədil istiqamətində atışma səsləri gəlirdi. Şamaxıya köməyə gəlmiş 
müsəlman  korpusu  şəhərdən  qaçmış  müsəlman  əhalisinin  geri  qayıtmasını  təmin 
etdi. Hər ev üçün dəymiş ziyan on min manatlarla hesablanırdı. Həmin vaxtlar mən 
də  ailəmlə  birlikdə  Şamaxıdan  getmişdim.  Yalnız  1918-ci  ilin  iyun  ayında 
Şamaxıya qayıtdım. Mənim də evimi talan etmiş  və yandırmışdılar. Mən bilirdim 
ki,  mənim  evimdən  müsəlmanlar  heç  nə  aparmazlar.  Belə  işləri  yalnız  ermənilər 
edə  bilərdilər.  Sonrakı  yaşadığım  vaxtlar  müsəlmanlar  tərəfindən  heç  bir  kəsi 
oğurluğa gedən görmədim. Halbuki, hər müsəlmana pul, ev əşyası bu məqamda çıx 
lazım idi”.
121
  
                                                           
121
 ARDA. f. 1061, s. 1, iş. 105, vər. 71-73. 

---