SeyidovV. M., Kerimova K. Geof sullary ve interpretasiya pdf

Litologiyanın tasiri

Seysmik dalğa süratlarina tasir edan süxurların litologi- yasıdır (cadval 1.2). Cadvoldan görünür ki, u -nin an kiçik qiy- matlari geoloji kasilişin yuxarı hissasini taşkil edan zaif se- mentlanmiş süxurlarda müşahida olunur: onlar dot öp-nin qiy- mati 1 km/san-ni ötüb keçmir. Terrigen çöküntülarda sürat çox

nadir hallarda 3,5 km/san-ya çatır. Hidrokimyavi va karbonat çöküntülarda o, bir qayda olaraq, böyük qiymata malikdir va 6,5 km/san-ya çatır. Süratin bela yüksak qiymatlari ila meta- morfik süxurlar da xarakteriza olunurlar.

Litoloji tarkiba müvafiq elastiki dalganın süratinin dayişmasini göstaran cadval

Cadval 1.2

N	SüKur va ya mühit	Lip, km/san	u5/Hp
1.	Hava	0,31 - 0,36
2.	Alınmış torpaq tabaqasi	0,1 - 0,5	0,5 - 0,6
3.	Çınqıl, quru qum	0,1 - 0,6	0,55 - 0,67
4.	Gilli torpaq (guru)	0,3 - 0,9	0,55 - 0,6
5.	Su ila doymuş qum	1,5 - 1,6	0,1 - 0,3
6.	Rütubatli gil	1,5 - 2,5	0,07 - 0,3
7.	Su	1,43 - 1,59
8.	Neft	1,3 - 1,45
9.	Qumdaşı	1,5 - 4,0	0,4 - 0,6
10.	Tabaşir	1,8 - 3,5	0,4 - 0,5
11.	Ohangdaşı, dolomit	2,6 - 6,5	0,5 - 0,6
12.	Anhidrit, gil, daş duz	4,5 - 6,0	0,5 - 0,6
13.	Mergel	2,0 - 3,5	0,55 - 0,5
14.	Buz, donmuş sulu qum va gillar	3,2 - 4,0	0,5
ı5.	Kristallik şist	4,0 - 6,6	0,6
16.	Qranit	4,0 - 6,0	0,46 - 0,62
17.	Bazalt	5,0 - 6,5	0,57 - 0,62

Püskürma süxurlarınd£t öp-nin qiymati 7 km/san-ya ça- tır. 20 — 60 km-dan böyük darinliklarda seysmik dalğanın yayı- lma sürati 8 km/san-dan çox ola bilar. Bela darinliklarda süra- tin har yerda müşahida olunan sıçrayışla dayişmasi, görünür ki,

_süxurlaⁿⁿ sixlığının dayişınasi ila alaqadardır va Moxoroviç (Mo^{xo) sarhadinin vaziyyatini müayyanlaşdirir.}
Enina dalğaların yayılma süratlari (un) haqqında malu- matlar uzununa dalğalarla müqayisada azdır, lakin qeyd etmak lazımd^{ır ki, bu iki tip dalğanın süratlari nisbati süxurların} litoloji tarkibinin tayininda mühüm ahamiyyata malikdir.

17. Sıxlığın tasiri

Süxurun sıxlığı bilavasita onu taşkil edan minerallar- dan, onları taşkil edan fraksiyaların sıxlığından asılıdır (halalik masamaliyin tasirini nazara almırıq). Cadval 1.3,a-da çökma s^{üxurlara taşkil edan minerallann sıxlığı verilmişdir. Cadvaldan} da göründüyü kimi, onların sıxlığı 20% daxilinda dayişir.

Çökma süxurların taşkiledicilarinin sıxlığı

Cadval 1.3.a

N	Minerallar	Kimyavi tarkiblari	Sıxlıqlan, q/sm^3
1	Kalsit	CaCO3	2,7 l
2	Dolomit	^CaMg(CO3)2	2,87
3	Anhidrit	^CaSO4	2,96
4	Halit	Nacl	2,16
5	Kvars	SiO2	2,68
6	Albit	NaAlSiıO	2,62
7	Ortoklaz	^KAlSi3^O8	2,55
8	Kaolinit	A12Si2Os(OH)4	2,60
9	Muskovit	^KAl2(^AlSisO10)^(O H)z	2,83
Bir çox tabii mineralların tarkiblari dayişkan olduğundan sıx- lıqları da dayişkandir. Kaolinit va muskovit gil minerallannın nümayandalari kimi daxil edilmişdir.

1.3,b cadvalindan görünür ki, eyni tipli süxurlar daxilinda sıx- lıqlarln dayişma aralığı püskürmo (maqmatik) süxurları üçün kiçikdir (10%-a yaxın), metamorfik süxurlar va ahangdaşı üçün aralıq qiymata (12-18%) va terrigen (qırıntı) çöküntülar üçün isa nisbatan yüksak (25-30%) qiymata malikdir.
Süratlarin dayişmalari asasan sıxlıqların dayişmasiyla müayyan edilir. Süratlarin yüksak qiymatlari, bir qayda olaraq, sıxlıqların yüksak qiymatlarina uyğun galir.
1.42-1.44 düsturlanndan da göründüyü kimi süratlarin sıxlıqla tars mütanasibliyi olduqca sadalaşdirilmiş şakilda veri- lir, çünki süratdaki k amsalı da sıxlıqdan asılıdır (1.44).
Eyni tipli süxurlarda sıxlağın dayişma aralığı
Cadval 1.3.b

N	Süxurlar	Sıxlıqları, sm'	Sıxlığın orta qiymati
1	2	3	4
1	Qranit	2,51-2,81	2,67
2	Diorit	2,68-2,96	2,84
3	Qabbro	2,85-3,12	2,98
4	Diabaz	2,80-3,11	2,96
5 6	Qneys	2,59-3,006	2,71
	Kristallik şist	2,70-3,03	2,8
7	Qumdaşı	2,17-2,70	2,42
8	hangdaşı	2,37-2,77	2,60
9	Gil	2,06-2,66	2,38

Qardnera göra çöküntü süxurların aksariyyati üçün
sıxlıqla sürat arasında aşa%ıdakı alaqo mövcuddur:
p = a " ⁴ (1.45)
Burada, p q/sm³-larla, u isa m/s-larla ifada olunmuşdur, a=0,31. Bu düstura asasan hesablanmış qrafik şakil 1.20-da ve- rilmişdir. Duz, anhidrit va kömür, göründüyü kimi, bu asılılığa tabe olmurlar.


0 6 0 7 0 8 0 'tirat" . m/s
Şakil 1.20. Müxtalif süxurlar üçün uzununa dalğanın yayılma sü^{ratlari ila sıxlıq arasında asılılıq (qırıq xatt akustik sartlik,} düz xatt Qardner düsturuna asasan hesablanmlş akustik sartlik).

18. 
    Masamaliyin tasiri
    

Yuxarıda verilmiş cadval 1.3, a-dan da göründüyü kimi, çöküntü süxurların aksariyyatini taşkil edan minerallann slxlığı 2,7+4%t› diapazonunda dayişdiyi halda, 1.3,b cadvalina göra isa sıxlıqların qiymatlari, masalan qumdaşıları üçün 2,4+10% in- tervalında dayişir. Sıxlıqlann bela farqli dayişmasi, albatda ki, asasan masamaliyin tasiri ila alaqadardır. Çöküntü süxurlarını iki geniş sinifa ayırırlar: terrigen (qırıntı) va hemogen (kimya- vi) çöküntülar. Terrigen süxurlar asasan cadval 1.3, a -da sada- lanan minerallardan taşkil olunmuş süxur va minerallann qırın- tılanndan, balıqqulağılardan va s. ibarat olduqlanndan, boş fa- zanın kifayat qadar böyük (nazaraçarpacaq) hacmina malik- dirlar. Hemogen süxurlar yeniden kristallaşmanın va sızılıb ke- çan mahlulların tasirina maruz qala bilar va naticada boş1uq- lann müayyan hacmi yarana bilar. Har iki halda masamalar (boşluqlar), bir qayda olaraq, flüidlarla dolmuş olur va süxurun hacmi sıxlığı bu düsturla tayin olunur:
p —— jp + (l — d)pp , (1.46)
Burada, d - masamalik, pr - flüidin sıxlığı, p+ - süxurun mine- ral skeletinin sıxlığıdır. Dolayısı ila hacmi sıxlıq, hamçinin ma- samalikda süratin qiymatina tasir göstarir. Bela ki, dalğanın qaçış yolunun bir hissasi kiçik süratla saciyyalanan flüidin da- xilindan keçir.
Sürat va masamaliyi alaqalandirmak üçün çox vaxt empirik düsturlardan istifada edirlar:
_{r rf r,} ( 1.47)
Bu düsturda bela qabul olunur ki, flüidla doymuş masamali sü- xurda dalğanın qaçış vaxtı, skeletdaki qaçış vaxtı ( 1/ up ) ila
flüidda qaçış vaxtının ( 1/ u ) orta qiymatina barabardir va bu
halda qaçış vaxtları müvafiq hacmlara mütanasib götürülürlar.
Tabiatda baş veran çox az miqdarda proseslar natica- sinda süxurların masamaliyi yüksalir, çox vaxt aks manzara müşahida olunur. Adatan masama fazasının hacmi çökma sü- xurlannda sürata tasir göstaran asas amildir.

19. Neft-qaz ila doymanın tasiri

Çöküntü qatının süxurlara üçün saciyyavi tazyiq va tem- peratur şaraitinda, uzununa dalğaların yayılma süratlari, mine- rallaşmış sularda darinlikdan asılı olaraq çox az dayişirlar; 0- dan 4,0 km-a qadar darinlik diapazonunda süratin qiymati 1,5- 1,65 km/s taşkil edir. Dalğaların neftda yayılma süratlari neftin qaz ila doymasından çox asılıdır.

Darinlikdan asılı olaraq temperatur va tazyiq aradığın- dan qaz ila doyma da artır va bununla alaqadar olaraq sürat orta hesabla 1,2-dan 0,35-0,45 km/s-ya qadar azalır. Karbohidrogen qazlannda dalğaların yayılma süratlari tazyiqdan asılıdır va darinlikdan asılı olaraq 0,4-dan 0,6 km/s-ya qadar artır. Suyun sıxlığı darinlikdan asılı deyil, demak olar ki, heç dayişmir va
min^{erallaşmadan asılı olaraq 1,0-1,1 q/sm3-a yaxındır. Neftin} sı^{xlığı isa darinlikdan asılı olaraq, orta hesabla, taxminan 0,9-} dan 0,6 q/sm³-a qadar azalır. Tabii qazın (metanın) sıxlığı d^{arinlikdan asılı olaraq tazyiqin artması sayasinda h=0 olduqda} 0^{,01 q/sm3-dan h=2-4 km olanda kaskin artaraq 0,1-0,2 q/sm*-a} çatlr. Su, neft va qazın fiziki xassalarindaki farqlar naticasinda süxurda ^{dalğalann yayılma sürati masamalari dolduran flüidin} xarakterindan, masamalikdan va flüidin tutduğu masama hac- minin nisbi qiymatindan asılıdır. Neft-qazla doyma enina dal- ğalann yayılma süratina çox zaif tasir göstarir. Maye va qaz- ların sürüşma modulu sıfıra barabardir, mahz ona göra da sü- xurun masamalarinda flüidlarin mövcudluğu sürüşma modulu- nu dayişmir va enina dalğaların sürati yalnız sıxlığın dayişmasi hesabına farqlanirlar. Su nell ila, neft isa qaz ila avaz olun- duqda süxurun sıxlığı müayyan qadar azalır. Dalğalann sürati sıxlığın kvadrat köküna tars mütanasib olduğundan, neft-qaz ila doyma naticasinda enina dalğaların sürati müayan qadar artır. Cadval 1.4-da müxtalif karbohidrogen yatağının neft konturu daxilinda va xaricinda aparılmış seysmokarotaj işlari natica- sinda müayyan edilmiş, interval (lay) süratlarinin qiymatlarinin dayişmasi verilmişdir.
Müxtalif karbohidrogenlarda interval süratinin saciyyasi
Cadval 1.4

N•	Karbohidro genlarin növü	Yaşı	Darinliyi, h (m)	Süratlar arsındakı farq, Az/u ( %)
1	Neft	P,	300	6
2	Qaz	M	800	11
3	Qaz	M,	800	12
4	Neft	M,	2000	10
5	Qaz	K,	600	22
6	Neft	K,	1500	20
7	Neft	K,	1500	21