SeyidovV. M., Kerimova K. Geof sullary ve interpretasiya pdf

Seysmik dalğaların hodoqrafları

Seysmik dalğaların müşahida nöqtasina galma vaxtının müşahida nöqtasinin koordinatlanndan asılılıq qrafikina hodo- qraf deyilir. Hodoqrafların öyranilmasinin böyük tatbiqi aha- miyyati vardır. Onların xüsusiyyatlari bir sıra amillardan ası-

lıdır: mühitin sürat xarakteristikasında ve müşahida sistemin-
dan va.s
Hodoqrafları öyranarkan biz geoloji kosilişlarin sada modellarindan istifada edirik. Geoloji kasilişlorin sada ıodel- lari dedikda sabit süratli bircins mühit va yaxud 2, 3 layla mühit nazarda tutulur. Seysmik dalğaların hodoqrafları müşahida sis- temindan asılı olaraq faza va xatti hodoqrafları ayrılır.
Faza hodoqrafları dalğaların sath üzorinda müayyan nöqtalara galma vaxtlnı, xatti hodoqraflar isa dalğalarırı düz- xatli profil boyunca düzülmüş müşahida nöqtalarina galma vaxtını öyranir. Agar partlayış nüqtosila müşahida sistemi bir profil üzarinda yerlaşarsa, bu zaman hodoqraf uzununa xatti hodoqraf, aksi taqdirda isa qeyri xatti hodoqraf adlanır.
Düz dalğanın hodoqrafının qurulmasinda sada model kimi sabit süratli bircins mühit götürülür.
Bildiyimiz kimi bircins mühitda düz dalğa manbadan lıar tarafa düz xatli şualar boyunca yayılır. Bu dalğaların izox- ronları (cabhasi) r, — U, tı radiuslu çevralardir. Manba va müşa-
hida nöqtalari yer sathinda düz xatli profil üzarindo olduqda düz dalğanın hodoqrafı aşagıdakı kimi hesablanır.
(1.29)
Burada, t-dalğanın müşahida nöqtasina galma vaxtıdır, V-dalğanın mühitda yayılma süratidir, x-müşahida sisteminin koordinatıdır. Agar aşagıdakı şart ödanilarsa,
(1.30)
bu halda düz dalğanın hodoqrafı koordinat başlanğıcın- dan çıxan va t oxuna nazaran sinımetrik olan 2 maili düz xatdir.
Son illar seysmik k.aşfiyyatda ümumi darinlik nöqtasin- dan (ÜDN) aks olunan dalğaların hodoqrafları geniş öyranilÎr (şakil 1.18).



Ümumi derinlik nöqtasi (ÜDN)
Şakil 1.1S. Ümumi darinlik nöqtasindan aks olunan dalğaların hodoqrafları

Ogar ıı sayda manbadon çıxan elastiki dalğalar aksetdirici sarhaddin yalnız bir nöqtosindon aks olunarsa, hamin nöqtaya ümumi darinlik nîiqtasi deyilir. Bu zaman qabuledici ila manba ÜDN-a nazaran simmetrik yerlaşdirilir. ÜDN-nin hodoqrafJarı “n” sayda manbado yaranmış dalğaların sarhaddin eyni nöqta- sindan aks olıınub o sayda müşahida nöqtasina galma vaxtını göstarir.

14. 
    ksolunan dalğanın hodoqrafı
    

Bircins mühitda aksetdirici sarhaddan aksolan dalğanln hodou,ratinı nazordon keçirok. ks olan dalğaya xayali manba- dan yayılan düz dalğa kimi baxmaq olar. Xayali manbaya (O') haqiqi manbanin (O) güzgüdo eksi kimi baxaq. O' xayali manba sarhadda endirilmiş normal üzarindadir va OO'=2h (şakil 1.19).

Monbani yer sathinda koordinat başlanğıcında qabul edak. t3 — in _Profil iizarinda proyeksiyası O” olsun, bu zaman O'O”—Z



Şakil 1.19. Aksolan dalğanın hodoqrafı


^{qabul edak. OO"= x< , AOR}O^{R va AO'RR}o ^{üçbucaqlarlnın} müqayisasindan OR=O'R alınır. Bu halda ORS sınıq xattinin O' RS düz xatti ila avaz eda bilarik. AO’O”O dan
S lR t'Z y âmin = 2h sin a ; cos a — ^z
2h 2/t
Z = 2/ı cos a (1.31)
barabarliklarini alırıq. AO"O'S -dan aşağıdaki barabarliyi yaza bilarik. Agar SO'-i dalğaların trayektoriyası kimi qabul etsak, bu zaman SO'=Vt olar.
^(vt)2 (so ^{2 (} x,)' + z ² (l .32)
Cigar (1.32) tanliyinin har tarafini Z'-a bölsak aşagıdakı bara- barliyi alarıq


= 1 ^(1.33)

Bu tanlik hiperbolanın tanliyidir. Demali aks olan dalğ- nın hodoqrafı xayali manbadan keçan şaquli düz xatta (Z) -a nazaran simmetrik hiperboladır.

Yuxarıdakılan nazara alaraq (1.32) tanliyi bela olar:
(Vt)²=( T x- 2hsino)² + 4h²cos²o (1.34) (Vt)² = x² - 4hxsino + 4h²sin²n + 4h²cos²o (1.35) (Vt)² = x² T 4hxsino + 4h² (1.36)
ı + 4/î s + 4/t (1.37)
Bu tanlik aks olan dalğanın hodoqrafının tanliyidir. Burada, “-” işarasi sarhaddin qalxma istiqamatina, “+”işarasi sarhaddin enma istiqamatina uyğun galir.
Agar aksetdirici sarhad horizontal yatarsa, yani o = 0 olarsa, bu zaman aks olan dalğanın hodoqrafının tanliyi
t —— ² + 4h ² (1.38)
olar.

Agar Z — i Vt ila avaz etsak aşağıdaki barabarliyi alarıq.

Z = 2h coso; Z = Vt; Vt = 2h coso
2/i
f , — COSJ (1.39)
Agar aksetdirici sarhad (lay) horizontal yatarsa, (1.38) tanliyini bela yazarıq.
^2/t (i .40)
Burada, to aks olan dalğanın x=0 nöqtasina galma vaxtını gös- tarir. Hodoqrafın minimumu hamişa sarhaddin qalxma isti- qamatina taraf sürüşür. Bu halda dalğa sarhadda normal şüa
boyunca düşür ve aks olunub qayıdır. to paramctri scysmik kaş- fiyyat materiallarının interpretasiyasında çox böyük ahamiy- yata malikdir. ks olan dalğanın forması aksetdirici sarhaddin darinliyindan va meyl bucağından asılıdır. Meyl bucağı artdıq- da hodoqrafın minimumu sarhaddin qalxma istiqamatina taraf daha çox sürüşür. Ciksetdirici sarhaddin darinliyi artdıqca isa hodoqrafın ayriliyi azalır va yastı hiperbolaya çevrilir.

15. 
    Süxurlarda elastiki dalğaların yayılma süratlarinin xüsusiyyatlari
    

Müxtalif süxurlarda dalğaların yayılma süratlarinin tad- qiqi aksetdirici va sındırıcı sarhadlarin darinliyinin, yatma bu- cağının va manbaya nazaran üfiiqi durumunun; süxur ların lito- loji tarkibini va onlarin masamalarini dolduran flüidlari müay- yanlaşdirmak üçün süratlarin sıçraylşla dayişma yerlarinin aş- kar edilmasi, kasilişda baş (sınan) dalğaların yarana bilocayi şaraitin olub-olmamasını aydınlaşdırmaq üçün önamli ahamiy- yat daşıyır.

İlk baxışdan bela görüna bilar ki, süxurların litoloji tar- kibi seysmik dalğaların yayılma süratlarina daha aşkar tasir göstarir, lakin müxtalif süxurlar üçün süratlarin qiymatlarinin dayişma diapazonları o qadar bir-birlarini örtürlar ki, bu amil özlüyünda süxurların ayrılmasına xidmat eda bilmaz. Güman etmak olar ki, bu halda an mühüm amil masamolikdir, lakin masamaliyin süxurların yatma darinliyindan va tazyiqdan asılı- lığı ona gatirir ki, sürat bu sonuncu amillara da çox hassas olur. Süxurun masamalarindaki su, qaz va ya neft ila avaz olunduqda sürat, bir qayda olaraq, azalır va bazan bu azalma o daracaya çatır ki, karbohidrogen yığımları güclii amplitud anomaliyaları doğururlar.
Seysmik dalğaların yayılma süratlari ila geoloji mühitin elastiklik xüsusiyyyatlari arasındaki alaqa sürat düsturlarında aşkar görünür; onlar bela ifada edilir:


(1.41)

p , — (J + 2y)/ ¿a , ı› = p (bark mühitlar) (1.42)

o2 = û /' p , u, —— 0 (mayelor) (1.43) Demali, ümumi şakil da bcla yazmaq olar:
t› —— pk„ / y)’ _(1.44)
Burad y ke Cffektiv elastiklik parametridir. Bu düsturlarda sü- ratin elastiklik xassalardan ve sıxlıqdan asılılığı çox sada görü- nür. Haqiqatdo isa vaziyyat olduqca mürokkabdir. Bela ki, k‹ va p parametrlari bir-birlarila alaqalidirlar va har ikisi bu va ya digar daracoda litologiyadan, mosamalikdan, masama flüidlari- nin xassalarindan, tazyiqdan, darinlikdan, sementlanma dara- casindan, sıxılmadan va s. asılıdır. Süxurların sıxlığı nisbatan kiçik hüdudlarda - l ,5-dan 3,1 q/sm³-dayişir. Sıxlığın dayişma- si elastiklik modullarına nisbatan seysmik dalğa süratlarina zaif tasir göstarir. Yunq modulu (E) müxtalif süxurlar üçün geniş intervalda dayişir. Müxtalif litoloji tarkibli süxurlann Yunq modulları bir-birindan yüz dafolarla farqlana bilar. Puasson amsall (n) çöküntü süxurlara üçün 0,2-dan 0,35-a qadar dayi- şarak, plastik rütubatli süxurlarda 0,5-a yaxın qiymatlar ala bilar. Onun nisbi dayişmalari çox böyük olmasa da süratlari güclü tasir göstarir. Puasson amsalının ınahz bu xassasindan son zamanlar süxurları !itoloj tarkibina göra bir-birlarindan ayırmaq üçiin istifada edirlar.

16.