Sh. I. Mustafakulov, O. A. Raximberdiyev, M. Sh. Egamberdiyeva iqtisodiy atamalarning
Yüklə 22,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
| f Л
Я П .. uchinchi shaxs foydasiga sug'urta shartnomasini tuzishga xaqli. Sug'urtalanuvchi sug'urta mukofotini o'z vaqtida to'lashi shart. Sug'urta shartnomasini tuzish jarayonida sug'urtalanuvchi sug'urta obyektiga taalluqli bo'lgan barcha ma’lumotlarni sug'urta kompaniyasiga ma’lum qilishi shart. SUG'URTALASH - bankning amalga oshirayotgan operatsiyalarida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan risklarni ma’lum bir sug'urta badali asosida sug'urta kompaniyalari tomonidan ko'rilgan zararni qoplab berish shartnomasini tuzish. SUG'URTALOVCHI - sug'urtani amalga oshiruvchi ixtisoslashtirilgan tashkilot. Tabiiy ofat yoki boshqa ko'zda tutilmagan sabablar natijasida ko'rilgan zararlarni sug'urta qonunchiligi yoki sug'urta shartnomasi asosidagi shartlarni ko'zda tutib qoplashni o'z zimmasiga oluvchi tashkilotlar. SUG'URTALOVCHILAR UYUSHMASI - sug'urta faoliyatini muvofiq- lashtirish, uyushma a’zolarining manfaatini davlatning qonun chiqaruvchi va ijroiya organlari oldida himoya etish hamda mahalliy sug'urta kompaniyalari va xorijiy sug'urta kompaniyalari o'rtasida o'zaro foydali aloqalarni o'rnatish maqsadida tashkil etiladigan sug'urta kompaniyalarining uyushmasi. Bunga o'zaro sug'urtalash jamiyatlarining xalqaro uyushmasini, texnik risklarni sug'urtalovchi kompaniyalar ittifoqini, Buyuk Britaniya sug'urtalovchilar uyushmasini misol qilib keltirish mumkin. Hozirgi paytda O'zbekistonda sug'urtalovchilar uyushmasi tashkil etilmagan. Faqat, avtosug'urtalovchilar ittifoqi faoliyat ko'rsatmoqda. SUG‘ URTALOVCHINING JAVOBGARLIK LIMITI - tuzilgan sug'urta shartnomasidan kelib chiqqan holda belgilanadigan sug'urta kompaniyasining mumkin bo'lgan eng yuqori darajadagi javobgarligi. Sug'urtalovchining javobgarlik limiti sug'urta polisida o'z aksini topadi. SUG'URTANI TURKUMLASH (KLASSIFIKATSIYALASH) - l) sug'urta turlarini ierarxiya ko'rinishida tarmoqlarga, tarmoqchalarga va turlarga bo'linishi. Bunda har bir keyingi bo'g'in oldingi bo'g'inning bir qismi shaklida ifodalanadi. Sug'urta obyekti sug'urtaning toifasi, sug'urta javobgarligining hajmi va sug'urta qismining shakli sug'urtani turkumlashning asosiy mezoni bo'lib hisoblanadi. 2) xorij amaliyotida sug'urta turlarining tartiblashtirilgan tizimi. Hozirgi vaqtda Evropa Ittifoqi davlatlarida sug'urtaning yagona klassifikatsiyasi ishlab chi qilgan va hayotga joriy etilgan. 390 SUG'URTANING OBYEKTI VA PREDMETI - mulk sug'urtasida obyekt sifatida moddiy boyliklar mol-mulk sifatida ko'zda tutilsa, shaxsiy sug'urtada fuqarolarning hayoti, sog'lig'i va mehnat qobiliyati ko'zda tutiladi. Sug'urta predmeti - ana shu obyektlarning tarkibiy qismlaridir, masalan, qishloq xo'jaligi sug'urta obyekti bo'lsa, ekinlar, hosili, chorva mollarining soni, mol-mulk xillari, binolar, inshootlar, transport vositalari sug'urta predmeti hisoblanadi. Uy-joyda saqlanuvchi mol-mulklar obyekt bo'lsa, uy- ro'zg'or buyumlari, mebellar, gilamlar, televizorlar bu sug'urtaning predmeti hisoblanadi. Shaxsiy sug'urta predmetiga ma’lum yoshga yetish, mehnat qobiliyatini yo'qotish va vafot etish hodisalari misol bo'la oladi. SUG' URTAVTY FOYDA - sug'urta xizmatining bahosi va tannarxi o'rtasidagi farq. Sug'urtaviy foyda sug'urta operatsiyalarini amalga oshirish natijasida shakllanadi. Sug'urtaviy foyda balans uslubi asosida sug'urta mukofotlari tushumi va sug'urta operatsiyalari tannarxini o'zaro taqqoslash natijasida aniqlanadi. Sug'urta operatsiyalarining tannarxi bu - sug'urta kompaniyasining sug'urta himoyasini ta’minlashga qaratilgan to'g'ri va egri, (shu jumladan zaxira fondlariga ajratmalar) xarajatlarning yig'indisidir. Odatda, sug'urta tarifini hisoblashda netto-stavkaga yuklamada foyda ulushi ham ko'rsatiladi. Shakllanish manbaiga ko'ra, haqiqatdagi sug'urtaviy foyda o'z ichiga quyidagi foyda turlarini oladi: sug'urta summasi zararlik ko'rsatkichini kamaytirishdan olingan foyda, boshqaruv xarajatlarini iqtisod qilish natijasida olingan foyda, investitsiyadan olingan foyda va sug'urta tarifida belgilangan foyda. SUG'URTAVIY TIBBIYOT - turli kasalliklardan majburiy sug'urtani nazarda tutuvchi sog'liqni saqlash ishini tashkil etish shakli. Sug'urtaviy tibbiyot bo'yicha sug'urta fondi ishchi-xodimlarning ish haqidan, tadbirkorlarning foydasidan, davlat dotatsiyasi hisobidan hamda xayr-ehson fondlarining majburiy ajratmasi hisobidan shakllanadi. Sug'urtaviy tibbiyot bo'yicha sug'urtalangan kontingentgatibbiysug'urtapolisiberiladi.Sug'urtalanuvchidatibbiy sug'urta polisi bo'lgan taqdirda tibbiy xizmat ko'rsatiladi. Bunda tibbiy sug'urta kompaniyasi, bir tomondan sug'urtalanuvchilar bilan, ikkinchi tomondan tibbiyot muassasalari bilan shartnoma tuzadi. SUPERMARKET - xaridorning o‘z-o‘ziga xizmat ko'rsatishiga asoslangan juda keng assortimentda oziq-ovqat istemol tovarlari sotiladigan do'kon. Supermarket xaridorlarga bepul maslahatlar beradi. — — 1 0 1 — tovarlarni buyurtmaga ko'ra xaridor uyiga yetkazadi va boshqa turdagi xizmatlar ko'rsatadi, SUPERVAYZER - (superviser) kuzatuvchi; inspektor. SUST TALABLI TOVARLAR - ayni paytda tovarga talab imkoniyat darajasidan ancha past bo'ladi. SUV KADASTRI - suv obyektlari to'g'risida, ularning suv resurslari, suv obyektlaridan foydalanish, suvdan foydalanuvchilar to'g'risida tizimlashtirilgan ma’lumotlar to'plamidir. SUZIB YURUVCHI INFLYATSIYA - bunda narxlar tez o'sa boshlaydi, yiliga 10 foiz atrofida o'sish kuzatiladi. SVIFT - 1. Kompyuter tarmog'i orqali xalqaro to'lovlarni amalga oshirishning avtomatik tizimi. 2. Maxsus telekommunikatsiyalar yordamida amalga oshirilgan hisob-kitoblar haqida banklar o'rtasida axborotni elektron ayirboshlash maqsadida 1973 yilda tuzilgan xalqaro banklararo tashkilot. Hozirgi paytda SVIFT tizimida 54 ta davlatdan 1500 dan ortiq bank ishtirok etmoqda. SVOP (SWAP) - savdo qoidalariga amal qilgan holda bitta qarzni to'lash bo'yicha ma’lum bir muddat o'tgandan so'ng shartlarni o'zgartirish bo'yicha bitim. SVOP OPERATSIYASI - bir valyutani spot operatsiyasi bo'yicha sotib olish va forvard sharti bo'yicha sotishiga yoki forvard sharti bo'yicha sotib olish va spot sharti bo'yicha sotishga aytiladi. SYURVEYER - sug'urtaga tortiladigan mol-mulkni ko'rikdan o'tkazuvchi sug'urta kompaniyasining xodimi. Sug'urta kompaniyasi syurveyerning xulosasi asosida sug'urta shartnomasini tuzish to'g'risidaqaror qabul qiladi. Chetelamaliyotidayong'inhavfsizligini ta’minlovchi ixtisoslashgan firmalar, mehnat muhofazasi bo'yicha tashkilotlar syurveyer funksiyasini bajaradi. 392 Т - KO RINISHIDAGI SCHYOTLAR - ikki ustundan iborat bo'ladi. Schyotlarda ko'rsatkichlar ikki tomonlama yozuvga asolangan bo'lib, schyotning o'ng tomonida iqtisodiy ko'rsatkichlar (turlari bo'yicha), schyotning mazmunidan kelib chiqqan holda, resurs (daromad manbasi) sifatida keltiriladi. Schyotning chap tomonida ko'rsatkichlar schyotning mazmuniga ko'ra sarf qilinishi yoki ishlatilishi nuqtai nazaridan yoziladi. TA’LIM - l) shaxsning jismoniy va ma’naviy shakllanishining yagona jarayoni, ijtimoiy etalonlarning ijtimoiy ong sifatida u yoki bu darajada qayd qilingan, tarixan shartlangan ideal timsollarga ongli yo'naltirilgan ijtimoiylashish jarayoni; 2) muayyan bilimlarni egallash, g'oyaviy- axloqiy qadriyatlar, malaka, ko'nikma, axloq me’yorlariga qaratilgan jamiyat a’zolarining ta’lim va tarbiyasi vazifasini bajaradigan nisbiy mustaqil tizim. TA’LIM KREDITLARI - tijorat banklari filiallari tomonidan oliy ta’lim muassasalarining kunduzgi bo'limlariga to'lov-kontrakt asosida qabul qilingan O'zbekiston Respublikasi fuqarosi bo'lgan talabalarning o'qishi uchun talabalarning o'zlariga, ularning ota- onalariga yoki vasiylariga berilishi mumkin. TA’LIM SIFATINI NAZORAT QILISH - o'qitish mazmuni va natijalarining davlat ta’lim standartlari talablariga muvofiqligini tekshirish. TA’MINLANMAGAN KREDITLAR - biror-bir ta’minotsiz berilgan kreditlar. TA’RIF ISH HAQI FONDI - ishlab chiqarish texnologiyasiga ko'ra bajariladigan ishning hajmi, me’yori va razryadi stavkasiga ko'ra aniqlanadigan ish haqi fondi. TA’RIF JADVALI - mehnatga haq to'lash razryadlari, ta’rif koeffitsientlari va stavkalarini ichiga olgan jadval. TA’SIS HUJJATLARI - yangi tashkil qilinuvchi korxona, kompaniya, aksiyadorlik jamiyatini ta’sis etish va ularni belgilangan tartibda ro'yxatga olish uchun asos bo'lib xizmat qiluvchi hujjatlar. TA’SIS SHARTNOMASI - firmani ta’sis etuvchilarning o'zaro munosabatlarini aniqlovchi hujjat. TA’SISCHILARFOYDASI - aksionerlar jamiyati a’zolari tomonidan chiqarilgan aksiyalarning umumiy qiymati bilan aksiyalarni sotish orqali olingan umumiy qiymati o'rtasidagi farq bo'lib, u jamiyatni tashkil etuvchilar tomonidan aksiyadorlik jamiyatini tuzishda qo'shgan mablag' lariga qarab, ular tomonidan dividend shaklida o'zlashtiriladigan qiymatdir. TABAQALANGAN MARKETING STRATEGIYASI - bozor bo‘g‘inlaridan bir nechtasi tanlanib, ularning har biri uchun alohida tovar taklif etish va maxsus marketing kompleksini qo'llashga mo'ljallangan marketing turi yoki strategiyasi. TABAQALANGAN NARX - bir xil yoki o'xshash tovarlarga, tovarning turli variantlari, turli savdo shart-sharoitlari farqiga qarab belgilanadigan har xil narx. TABIAT YODGORLIKLARI - ekologik, ilmiy, estetik, madaniy jihatdan qimmatli, noyob, o'mini to'ldirib bo'lmaydigan, kelib chiqishi tabiiy va sun’iy bo'Igan obyektlar hisoblanadi. TABIATDAN FOYDALANISH - tabiiy-resurs potensiali ekspluatatsiyasining va ularni saqlab qolish tadbirlarining barcha shakllari majmuyidir. Agar tabiatdan foydalanish tabiiy-resurs potensialining keskin o'zgarishiga olib kelmasa, u tabiatdan ratsional foydalanish hisoblanadi. TABIATDAN FOYDALANISHNI LITSENZIYALASH - ma’muriy-huquqiy yo'l bilan iqtisodiy-ekologik munosabatlarni tasdiqlash, ruxsat va vakolat berish metodlari orqali tartibga solishning namoyon bo'lishidir. TABIIY BOYLIK - tabiat tomonidan yaratilgan yer osti va yer usti boyliklari yig'indisi. TABIIY ISHSIZLIK - ishchi kuchi harakati va uning ma’lum bir jamiyat a’zosi sifatidagi mehnat hulqiga aloqador bo'Igan ish bilan band bo'lmaganlik holatiga aytiladi. TABIIY MONOPOLIYA - ishlab chiqarish xarajatlarida iqtisod qilishga asoslangan monopoliya, bir firma o'z mahsulotini boshqa firmalarga nisbatan kam xarajatlar bilan ishlab chiqaradigan tarmoq. TABIIY RESURSLAR - tabiatning bir qismi (uning obyektlari jarayonlari, sharoitlari), ular insonlarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish maqsadida jamiyat tomonidan ishlatiladi yoki ishlatilishi mumkin. Quyidagilar tabiiy resurslarning muhim turlari hisoblanadi: mineral, yer-suv resurslari, o'simlik va hayvonot dunyosi, quyosh energiyasi. Tabiiy resurslar iqtisodiy resurslarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Ishlatilish turiga qarab baholangan u yoki bu hududdagi resurslarning jami tabiiy resurslar potensialini 394 tashkil etadi. Mamlakatning tabiiy resurslar potensiali uning milliy boyligining tarkibiy qismini tashkil etadi. TABIIY RESURSLAR UCHUN TO 'LO V - yer, suv, qazilma boyliklaridan foydalanganlik uchun korxona daromadidan davlat budjetiga to'lanadigan to'lov, joriy normativlar bo'yicha belgilanadi. Ushbu mablag'lar, birinchi navbatda, tabiat muhofazasi tadbirlariga sarflanadi. TADBIRKOR - iqtisodiy resurslarni bir-biriga qo'shilishini ta’minlaydigan tashkilotchi, yangilikka intiluvchi, tashabbuskor, iqtisodiy va boshqa xavfdan, javobgarlikdan qo'rqmaydigan kishilar. Bunday TADBIRKORLIK - mulkchilik subyektlarining foyda olish maqsadida tavakkal qilib va mulkiy javobgarligi asosida amaldagi qonunchilik doirasida tashabbus bilan iqtisodiy faoliyat ko'rsatishdir. Amalda qabul qilingan qonunlar doirasida korxona, firma tashkil qilish, foyda olish maqsadida mahsulot ishlab chiqarish (yoki xizmat ko'rsatish) bilan shug'ullanuvchi faoliyat. Tadbirkorlik faoliyati bir yoki bir necha xususiy va huquqiy shaxslar mulklarini yoki qarzga olgan mulk, to'lov vositalarini ishga solish orqali amalga oshiriladi. O'zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining sohiblari: l ) respublika fuqarolari; 2) bir guruh fuqarolar (mehnat jamoalari va boshqalar); 3) chet ellik fuqarolar yoki xususiy shaxslar; 4) respublika fuqarosi bo'lmagan shaxslar (o'z vakolatlari doirasida); 5) qo'shma mulk egalari. TADBIRKORLIK KAPITALI - tadbirkor (ishbilarmon) o'z faoliyatini yuritish uchun qo'lida zarur bo'lgan pul kapitaliga aytiladi. TADBIRKORLIK QOBILIYATI - insonning ishlab chiqarish jarayonida qo'llaniladigan resurslardan qanday foydalanish xususida oqilona, maqsadga muvofiq qarorlarni qabul qila olishi, innovatsion jarayonlarda faol qatnashishi, tavakkal qilish va yutuqqa erishish layoqati; iqtisodiy resurslarning elementi. TADQIQOT MUAMMOSI - ijtimoiy ziddiyatlarni hal etish va ularni tartibga solish uchun turmushning biron-bir jabhasini o'rganishga bo'lgan ehtiyoj dir. TAFAKKUR - inson aqliy faoliyatining oliy shakli, insonlarni o ‘rab olgan dunyodagi o'zaro bog'langan narsa va hodisalarni bilish jarayoni, muhim hayotiy jarayonlarni his qilish va muammolarni hal qilish, ma'lum bo'lmagan voqea hodisalarni qidirish, kelajakni ko'ra olish. Tafakkur, tushuncha, hukm, xulosa shakllarida namoyon bo'ladi. TAHLIL USULLARI - grafiklardan foydalangan holda tahlil qilish usullari. TAJRIBA (EKSPERIMENT) O'TKAZISH - shunday tadqiqot o'tkazish uslubiki, nazorat qilinadigan vaziyatda bir yoki bir necha omillar o'zgarishi bilan qolganlari o'zgartirilmas holatini saqlab qoladilar. TAKLIF - ishlab chiqaruvchilar bozorda sotishga tayyorlagan (chiqargan), muayyan narxlarga ega tovarlar va xizmatlar miqdori. TAKLIF CH IZIG 'I - tovar narxi bilan taklif qilinadigan ushbu tovar miqdori o'rtasidagi bog'liqlikni ifodalovchi egri chiziq. TAKLIF EGILUVCHANLIGI (ELASTIKLIGI) - narx o'zgarishiga nisbatan taklifning ortib borishi. TAKLIF EGRI CH IZIG'I - sotuvchilar bozorda taklif eta oladigan tovar narxi va miqdori o'rtasidagi bog'liqlikning grafik ifodasi. TAKLIF FUNKSIYASI - taklifga tasir qiluvchi omillar miqdori bilan taklif miqdori urtasidagi bog'liqlikni ifodalovchi matematik bog'liqlik. TAKLIF HAJMI - tadbirkor ma’lum narxga va vaqtda ishlab chiqarmoqchi hamda sotmoqchi bo'lgan mahsulotning miqdori. Masalan, bugun ertalab tadbirkor ishlab chiqargan 20 juft oyoq kiyimini bozorga olib chiqdi va har birini 40 ming so'mdan sotmoqchi, binobarin, taklif hajmi 20 juft oyoq kiyimga teng. TAKLIF HAJMINING O'ZGARISHI - tovar narxining o'zgarishi natijasida uning taklif miqdorining o'zgarishi. Masalan, shakar narxining ko'tarilishi uning taklifini oshiradi, uning pasayishi esa shakar taklifni qisqartiradi. TAKLIF INFLYATSIYASI - iqtisodiyotda tovar va xizmatlar taklifi kamayib borishi natijasida narxning ko'tarilishi. Taklif qisqarishining asosiy sababi mahsulot birligiga sarflangan xarajatlarning o'sishidir. Xarajatlarning o'sishi natijasida vujudga keladigan inflyatsiyaning ikki shakli mavjud: a) ish haqining o'sish inflyatsiyasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmi to'lanadigan ish haqi va daromadlarga mutanosib borishi shart, agarda u buziladigan bo'lsa, jami taklif kamayadi, narx ko'tariladi; b) taklif mexanizmining buzilishi natijasida vujudga kelgan inflyatsiya, u kutilmaganda birdaniga xomashyo va energiya narxining ko'tarilishi natijasida vujudga keladi. Masalan, rivojlangan mamlakatlarda 1973-1974 va 1979-1980-yillarda chetdan olib kelinadigan neft narxining keskin ko'tarilishi. TAKLIF IQTISODIYOTI NAZARIYASI - hozirgi davr makroiqtisodiy nazariyasining bir qismi, unda inflyatsiya va ishsizlikni tushuntirish uchun xarajatlari va jami taklif tushunchalaridan foydalanilgan. 396 TAKLIF M IQDORI - ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) muayyan vaqtda, muayyan joyda va muayyan narxda sotishni xohlaydigan va sotishi mumkin bo'Igan tovar va xizmatlar miqdori. TAKLIF QONUNI - baho bilan taklif o'rtasidagi bog'liqlik, ya’ni bahoning o'sishi bilan taklifning hajmi ortishi, bahoning pasayishi natijasida esa taklifning qisqarishi. Ushbu o'ziga xos bog'liqlikka taklif qonuni deyiladi. U ishlab chiqaruvchilarning past bahoga nisbatan yuqori bahoda mahsulotlami ishlab chiqarish va bozorga taklif etish xohishlarini ko'rsatadi. Bunga sabab, tovarlarni yetkazib beruvchilar mahsulot evaziga pul oluvchi sifatida maydonga chiqadilar. Unga baho har bir mahsulot birligi uchun olgan tushumni tashkil etadi, bu esa mahsulotning o'rtasida bevosita ishlab chiqarish va sotishga rag'bat bo'lib xizmat qiladi. Taklif hajmiga bahodan tashqari bir qancha omillar ta’sir ko'rsatadi: resurslarga baholarning o'zgarishi, texnologiyalarning o'zgarishi, soliqlar va dotatsiyalardagi o'zgarish va h.k. TAKLIF QONUNI - narx bilan sotishga chiqarilayotgan tovarlar o'rtasidagi bevosita, ya’ni to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlikdir. TAKLIF SETKASI - ish toifalari nisbatiga qarab ish haqi to'lash. TAKLIF STRUKTURASI - tovar turlarining umumiy hajmiga nisbatan hissasi. TAKLIFGA TA’SIR ETUVCHI G'AYRINARXIY OMILLAR - talabga narxdan bo'lak ta’sir etuvchi omillar. 1. Resurslar baholarining o'zgarishi. Masalan, mineral o'g'itlarga bo'Igan bahoning pasayishi paxtaning taklifini oshiradi. 2. Texnologiyadagi o'zgarishlar. Masalan, paxta viltiga qarshi samarali vositani yaratish paxtaning taklifini oshiradi. 3. Dotatsiya va soliqlardagi o'zgarishlar. Masalan, sigaretlarga aksiz soliqlarining ortishi uning taklifini qisqartiradi; universitetlarga beriladigan dotatsiyalar kamayishi oliy ma’lumotli mutaxassislar taklifini kamaytiradi; 4. Boshqa tovarlarga bo'Igan bahoning o'zgarishi. Masalan, mol go'shtiga bo'Igan bahoning pasayishi qo'y go'shtining taklifini oshiradi. 5. Kutishdagi o'zgarishlar. Masalan, kelgusida neftga bo'Igan bahoning pasayishi neft kompaniyalarini uning j oriy taklifiga ko'nishlariga majbur qiladi. 6. Tovar ishlab chiqaruvchilarning sonining o'zgarishi. Masalan, muzlatkichlarni ishlab chiqaruvchi firmalar sonining o'sishi uning taklifining ortishiga olib keladi. TAKLIFNING O'ZGARISHI - g'ayrinarxiy omillar ta’siri natijasida ishlab chiqaruvchilarning sotmoqchi bo'Igan tovarlari yoki xizmatlari miqdorining o'zgarishi. Masalan, paxta viltiga qarshi samarali vositani yaratish paxtaning taklifini oshiradi. 197 TAKROR ISHLAB CHIQARISH - uzluksiz davom etib, takrorlanib va tiklanib turuvchi ishlab chiqarish jarayoni. Ushbu jarayonning mavjudUgi sababi ehtiyojlarning mavjudligi va ularning о'sib borishidir. Uning amalga oshishi uchun ishlab chiqarishning barcha omillari (ish kuchi, ishlab chiqarish vositalari) mavjud bo'lishi kerak. Takror ishlab chiqarish ikki xil bo'ladi: a) oddiy takror ishlab chiqarish - ishlab chiqarishning miqdori o'zgarmagan holda takrorlanadi, ishlab chiqarish omillari o'zgarmagan holda harakat qiladi, yaratilgan qo'shimcha mahsulot shaxsiy iste’molga sarflanadi; b) kengaytirilgan takror ishlab chiqarish - ishlab chiqarish hajmi navbatdagi har bir ishlab chiqarish siklida ko'payadi, ishlab chiqarish omillari miqdori ortib boradi. Tovar ishlab chiqarish kengaytirilgan miqyosda sodir bo'lishi uchun har bir siklning boshida qo'shimcha sifatliroq resurslar zarurdir. Bunga erishish kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning manbai bo'lib qo'shimcha mahsulot xizmat qiladi, uning hammasini shaxsiy iste’molga sarf etmay, ma’lum qismi ishlab chiqarishni kengaytirish uchun sarf etiladi. TAKTIK REJALASHTIRISH - kompaniya (korxona) faoliyatining barcha yo'nalishlari bo'yicha muayyan xatti-harakatlarni aniqlash; joriy reja tuzish va uni amalga oshirish yo'llarini ishlab chiqish. TALAB - iste’molchining muayyan joyda va muayyan vaqtda tovar yoki xizmat sotib olish imkoniyatidir. Boshqacha qilib aytadigan bo'Isak, bu pul bilan ta’minlangan ehtiyoj, ya’ni to'lovga qodir ehtiyojdir. Aynan mana shu ehtiyojga qarab, bozorga chiqarilishi lozim bo'lgan tovarlarning miqdori va assortimenti aniqlanadi. TALAB CH IZIG'I - talab bilan narx o'rtasidagi bog'liqlikning chizma ifodasi. TALAB CH IZIG'I - tovar narxi bilan sotib olinadigan ushbu tovar miqdori o'rtasidagi bog'liqlikni ifodalovchi egri chiziq. TALAB EGRI CH IZIG'I - tovarga qo'yilgan narx bilan talab miqdori o'rtasidagi bog'liqlikning grafik ifodasi. TALAB FUNKSIYASI - talabga ta’sir qiluvchi omillar miqdori bilan talab miqdori o'rtasidagi bog'liqlikni ifodalovchi matematik bog'liqlik. TALAB HAJMI - iste’molchilar ma’lum narxda va vaqtda xarid qilishi mumkin bo'lgan mahsulot miqdori. Masalan, hozir xaridor 10 kg kartoshka sotib olmoqchi va unga imkoniyati bor, binobarin 10 kg kartoshka talab hajmini tashkil etadi. TALAB HAJMINING O'ZGARISHI - tovarlar narxining o'zgarishi natijasida xarid qilinayotgan tovarlar miqdorining o'zgarishi. Masalan, guruch narxining pasayishi unga bo'lgan talab hajmini oshiradi va aksincha. Talabga ta’sir etuvchi g'ayrinarxiy omillar 398 - talabga narxdan bo'lak tasir etuvchi omillardir. Bular: 1. Iste’molchilar didlarining o'zgarishi. Masalan, jismoniy sog'lom bo'lish keng yoyilsa, bunda sport anjomlariga talab oshadi. 2. Sotib oluvchilar sonining o'zgarishi. Masalan, aholining kamayishi xaridorlaming kamayishiga olib keladi, buning natijasida tovar va xizmatlarga bo'lgan talab kamayadi. 3. Daromadlarning o'zgarishi, daromadlarning o'sishi insonlarning mahsulot sotib olish imkoniyatlarini oshiradi, bu esa talabning o'sishiga olib keladi va aksincha. 4. Bir-biriga bog'liq tovarlar baholarining o'zgarishi. 5. Iste’molchilarning kutishidagi o'zgarishlar. Masalan, biron davlatda iqtisodiyot keyingi yilda tanazzulga yuz tutishi kutilmoqda, bu esa inflyatsiyaning o'sishi demakdir. Buning natijasida insonlarning ko'chmas mulk, uzoq muddat ishlatiladigan uy-ro'zg'or anjomlariga bo'lgan joriy talabi oshadi. TALAB INFLYATSIYASI - iqtisodiyotda talabning keskin oshib ketishi va uni ishlab chiqarishning real hajmi bilan qondirilishi mumkin emasligi sababli talabning taklifga nisbatan ortiqligi natijasida narxlarning ko'tarilishi. Talab inflyatsiyasining asosiy sababi aholining ish bilan to'liq bandligi, ish haqining oshib borishi hisoblanadi. Talab inflyatsiyasi ayrim hollarda quyidagi ibora bilan tushuntiriladi: “juda ko'p pullar juda oz miqdordagi tovarlarni ovlaydi”. TALAB KO'RSATKICHLARI - talabni miqdor va sifat jihatidan ifoda etadigan belgilar, vositalar. TALAB M IQDORI - iste’molchi muayyan vaqtda, muayyan joyda va muayyan narx bo'yicha sotib olishni xohlaydigan va sotib olishi mumkin bo'lgan tovar va xizmatlar miqdori. TALAB QAYISHQOQLIGI - talabning unga ta’sir etuvchi omilning o'zgarishi natijasida o'zgarish qobiliyati bo'lib, qayishqoqlik koeffitsientida o'z aksini topadi. TALAB QONUNI - mahsulot narxi bilan sotib olinayotgan tovar miqdori o'rtasida bo'ladigan teskari yoki qarama-qarshi bog'liqlikning mavjudligi. Talab qonuni orqali talabni tovarlar va xizmatlarga bo'lgan ehtiyojlari aniqlanadi. Baho bilan talab o'rtasida teskari bog'liqlik mavjud ekanini ifodalaydi. Tovarlarning va ko'rsatilayotgan xizmatlarning baholari bilan talab hajmi o'rtasida bog'liqlikbo'ladi. Ana shu bog'liqlikka talab qonuni deyiladi. Uning asosida nima yotishini tushunish uchun quyidagilarga e’tibor berish zarur: insonga mahsulotning keyingi birliklari borgan sari kamroq qoniqishberadi, xaridor qo'shimcha mahsulotlarningbahosipasayib borishi sharoitida sotib oladi. Yuqoriroq darajada talab qonunini — 399 ..... daromad va o'rnini bosish samarasi bilan tushuntirish mumkin. Daromad samarasi mahsulot bahosi pasayishi xaridorni sotib olish qobiliyatini oshiradi va buning natijasida u oldingiga nisbatan bu tovardan ko'proq tovar sotib oladi. Masalan, mol go'shtiga bahoning pasayishi xaridor daromadining sotib olish quwatini to'ldiradi va u oldingiga nisbatan ko'p hajmda mol go'shti sotib oladi. O'rnini bosish samarasida baho past bo' lgan sharoitda insonda arzon tovarni sotib olishga rag'bat paydo bo'ladi, qimmatga nisbatan, masalan, mol go'shtiga baho past bo'lganda, xaridorlar qo'y yoki parranda go'shti o'rniga mol go'shtini sotib oladi. Daromad samarasi bilan o'rnini bosish samarasi birga qo'shiladi. Natijada iste’molchilarda mahsulotlarni ko'proq miqdorda qimmat emas, balki arzon baholarda sotib olishga layoqat va xohish vujudga keladi. Talabni faqat baho aniqlamaydi unga boshqa omillar, xususan, xaridorlar didlarining o'zgarishi, bog'liq tovarlar baholarining o'zgarishi, iste’molchilaming kutishlaridagi o'zgarishlar va h.k. tasir ko'rsatadi. TALAB VA TAKLIFNING NARXSIZ DETERMINANT (ANIQLOVCHl) LARI - muayyan tovar uchun talab va taklifning o'zgarishiga sabab bo'luvchi, narxdan tashqari omillar. Talab uchun bunday aniqlovchilarga, masalan, moda, mavsum yoki iste’molchilar daromadlarining o'rtacha ko'rsatkichi kiradi, taklif uchun esa - umumiy xarajatlar. TALABALARNI KASBGA YO'NALTIRISH - talaba-yoshlarga kelajakda o'z kasblarini aniqlab olish uchun yordam ko'rsatishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy, psixologik, pedagogik, tibbiy-biologik va ishlab chiqarish texnik tadbirlarning asoslangan tizimi. TALABNI BAHOLASH - umuman yoki aniq tovar bo'yicha talab hajmi, darajasi, o'zgarishini uning ko'rsatkichlari yordamida aks ettirish, taqqoslash va xulosa qilish jarayoni. TALABNING O'ZGARISHI - g'ayrinarxiy omillar natijasida so'ralayotgan tovarlar miqdorining o'zgarishi. Masalan, faraz qilamizki, iste’molchilar didlarining o'zgarishi natijasida jismoniy sog'lom bo'lish keng yoyiladi, unda sport anjomlariga talab oshadi. TALABNI PROGNOZ QILISH - talabning kelgusida bo'lajak holati va o'zgarishlarini ilmiy asosda oldindan aniqlash jarayoni. TALABNI TAHLIL QILISH - umumiy talabni tarkibiy qismlarga, elementlarga bo'lib, ulardan qiziqtirganlarini ajratib olib6 o'rganish jarayoni. TALABNING DARAJASI - talab hajmining biror ko'rsatkich, belgi, mo'ljalga nisbatan qiyosiy ifodasi. 400 TALAB NING HAJMI - ma’lum tovarga bo'Igan talabning natural birlik yoki so'mda ifodalangan umumiy miqdori. TALABNING NARX BO'YICHA O'ZGARUVCHANLIGI - narx o'zgarganda, sotish hajmi qanchaga o'zgarganligini ko'rsatadi. TALABNING RIVOJLANISH QONUNIYATLARI - talabning zaruriy obyektiv o'zgarishlarini aks ettiruvchi jarayonlar. TALABNING STRUKTURASI - umumiy talabni tashkil etuvchi elementlar va ularning hissalari. TALABNING TARKIBI - umumiy talabni tashkil etuvchi elementlar ro'yxati. TAMOYIL - belgilangan qoida, u bilan har qanday faoliyatda, shu jumladan boshqaruv faoliyatida ham foydalanish mumkin. TANLANMA - o'rganilayotgan to'plamdan saylab olingan birliklar majmuasidir, ularning har biri ushbu to'plamning tarkibiy elementi. TANNARX - korxonalar mahsulot tayyorlashga qiladigan sarflarning pul shaklida ifodalanishi. Mahsulot tannarxini hisoblash iqtisodiyotning har bir tarmog'ida o'z xususiyatiga ega. Shuning uchun ham amalda mahsulot birligi tannarxi, yuk tashish tannarxi, qurilish-montaj ishlari tannarxi kabi tarmoq hisob-kitob usullari qo'llaniladi. Birlik tannarxi qilingan sarf-xarajatlarni tayyorlangan mahsulot yoki bajarilgan ishlarning miqdoriga bo'lish orqali hisoblanadi. Sanoatda tovar mahsuloti tannarxi qo'llanilib, o'z navbatida 3 ta turga - sex, korxona va to'la yoki tijorat tannarxiga bo'linadi. Sex tannarxi shu sex doirasida, korxona tannarxi korxona doirasidagi tovar ishlab chiqarish xarajatlarini o'z ichiga oladi. To'la tannarx esa barcha ishlab chiqarish xarajatlaridan tashqari, tovarni iste’molchiga yetkazib berish bilan bog'liq bo'Igan xarajatlarni o'z ichiga oladi. Mahsulot tannarxiga quyidagilar kiradi: a) xomashyo va materialiar; b) yoqilg'i va moylash materiallari; d) elektr energiya xarajatlari; e) amortizatsiya ajratmasi; f) ish haqi; g) ijtimoiy sug'urta ajratmalari; h) umumiy ishlab chiqarish xarajatlari; i) umumiy xo'jalik xarajatlari. Bozor iqtisodiyotiga o'tilishi munosabati bilan “Korxonalar va tashkilotlardan olinadigan soliqlar to'g'risida’ gi O'zbekiston Respublikasi qonuniga binoan tibbiyot sug'urtasiga to'lov, majburiy sug'urta to'lovi, qisqa muddatli bank kreditiga foiz ajratmasi to'lovlari joriy etilishi tannarx tarkibiga qo'shimcha xarajatlar kiritdi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulot ishlab chiqarish va sotish tannarx miqdoriga bog'liqdir. Zero, ishlab chiqarish uchun eng asosiy masala shuki, yuqori foyda olish va raqobatda yutish tannarxini qanchalik kamaytira olishga bog'liq bo'ladi. — Yüklə 22,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|