Sh. I. Mustafakulov, O. A. Raximberdiyev, M. Sh. Egamberdiyeva iqtisodiy atamalarning
Yüklə 22,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
| о.
= о NOLLIK FOYDA - firma faqat buxgalteriya foydasini olishini bildiradi, demakki u iqtisodiy foydani ko'rmaydi. Bu tadbirkor o'ziga tegishli resurslarni jamiyat uchun mumkin bo'lgan minimal (eng kam) samaradorlik bilan ishlatishidan dalolat beradi. Bu tadbirkorni tarmoqda ushlab qolish uchun yetarti hisoblanadi. NOMA’QUL TALAB - iste’molchilar va jamiyatga ziyon keltiradigan tovarlarga bo'lgan talab (narkotik moddalar, tamaki mahsulotlari, qurol-yarog' va boshqalar). NOMENKLATURA - buyumlar, narsalar, nomlar ro'yxati, masalan: schyot, tovar nomenklaturasi. NOMINAL - qimmatbaho qogozning blankada (sertifikatda) qayd etilgan boshlangich qiymati. NOMINAL DAROMAD - ma'lum bir davr mobayaida narxi dinamikasini inobatga olmaydigan daromadlarning pul summasi. NOMINAL FOIZ STAVKASI - joriy kurs (inflyatsiyaga to‘g‘rilangan) pul birliklarida ifodalangan foiz stavkasi. NOMINAL ISH HAQI - ishchi va xizmatchining ma’lum ish vaqt davrida sarflagan mehnatining miqdori va sifatiga ko'ra oladigan pul qiymati. Nominal yalpi milliy mahsulot, joriy narxlarda hisoblangan yalpi milliy mahsulot, YaMM darajasini hisoblash maqsadida nominal YaMM va real YaMM tushunchalar farqlanadi, ya’ni ular pulda hisoblangan ko'rsatkichlar bo'lib, ularning miqdori narxlar ta’sirida o'zgarishi mumkin. Faraz qilamizki, mamlakat joriy yildagi narxlarda hisoblaganda YaMM 465 mlrd doll, tashkil etdi, bu nominal yalpi milliy mahsulotni tashkil etadi. NOMINAL ISH HAQI - pul formadagi ish haqi, faqat pul hajmini ifodalaydi, uning sotib olish qobiliyatini hisobga olmaydi. NOMINAL YAIM - joriy narxlarda aks ettirilgan yalpi ichki mahsulot. NOMODDIY AKTIVLAR - korxona tomonidan ulardan ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko'rsatish yoki tovarlarni sotish jarayonida foydalanish maqsadida yoxud ma’muriy va boshqa funksiyalarni amalga oshirish uchun uzoq muddat mobaynida tutib turiladigan, moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo'lmagan mol-mulk ob’yektlari. NOMODDIY AKTIVLAR - moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo'lmagan, xo'jalik yurituvchi aktivlar sub’yekt tomonidan xo'jalik faoliyatida foydalanish maqsadida nazorat qilinadigan, shuningdek, uzoq vaqt (bir yildan ko'p) ishlatish uchun mo'ljallangan mol-mulk ob’yektlari. NOMOLIYAVIY KORPORATSIYA - nomoliyaviy yoki kvazi korporatsiyalarning asosiy faoliyati moliyaviy vositachilik yoki moliyaviy vositachilik bo'yicha yordamchi faoliyatdangina iborat bo'lib qolmaydi. NOMOLIYAVIY KORPORATSIYALAR SEKTORI - institutsion birliklar rezidentlarining quyidagi yig'indisidan iborat: rezidentlik va mulkdorlik shaklidan qat’iy nazar, barcha rezidentlik nomoliyaviy korporatsiyalar; muayyan iqtisodiy hududda uzoq muddatga mo'ljallab tuzilgan barcha xorijiy nomoliyaviy 304 korxonalarning bo'linmalari hamda barcha rezidentlik nomoliyaviy kvazikorporatsiyalar; asosiy faoliyati bozor uchun mahsulot chiqarish bo'Igan yoki nomoliyaviy xizmat ko'rsatadigan rezidentlik no tijorat tashkilotlar (N T). NONILLION - birning yonidagi nollar soni 30 ta bo'Igan son. NORASMIY JAMOA - odamlarning sirtqi ta’sir natijasida emas, balki ichki sabab natijasida vujudga kelgan guruhi, u ma’lum maqsadlarga erishish uchun vaqtinchalik o'zaro hamkorlikka kirishadi. NOREZIDENTLAR - O'zbekiston hududida tashkil etilmagan yoki bosh korxonasi O'zbekistonda joylashmagan yuridik shaxslardir. Norezidentlar faqat O'zbekiston hududida olgan daromadlaridan soliq to'laydilar. NORMAL BUXGALTERIYA FOYDASI - firma yoki korxona iqtisodiy foydasining bir qismi, ya’ni umumiy tushumdan buxgalteriya xarajatlarining ayirmasidan qolgan qismi. NORMAL TOVARLAR - iste’molchilarning daromadlari oshganda talab hajmi ortadigan tovarlar. NORMATIV - minimal talab darajasida belgilangan, qurilish tashkilotining to'xtovsiz ishlashini ta’minlaydigan pul ko'rinishidagi oborot mablag'larining rejadagi miqdori. NORMATIV (ME’YORIY) IQTISODIY NAZARTYA - iqtisodiy nazariyaning bir qismi, alohida firma va davlatning iqtisodiy siyosatini amalga oshirish uchun amaliy yo'riqlar ishlab chiqiladi. Birinchi marta A.Smit iqtisodiyot nazariyasi vazifalarini asoslaganda, ushbu atamani muomalaga kiritgan. NOSTRO HISOBVARAG‘1 - bir bankning boshqa bankdagi hisobvarag'i. NOTA - (qarz majburiyati - note) qisqa muddatli (3-6 oy) pulli dastak bo'lib, bank bilan kelishuv asosida qarz oluvchining o'z nomiga chiqariladi, bozorda joylashtirilishi kafolatlanadi va sotilmagan notalar sotib olinadi, rezerv kreditlar bilan ta’minlanadi. Keng tarqalgan notalar - yevronotalardir. NOTARIF TO'SIQLAR - xalqaro savdoni cheklovchi bojxona poshlinasidan tashqari har xil to'siqlar: import kvotalar, maxsus litsenziyalar va shu kabilar (qarang: import kvotasi, litsenziya). NOTIFIKATSIYA - veksel egasining veksel majburiyati bo'yicha hamma to'lovlardan bosh tortishi, shuningdek, to'lovchining oddiy imzosi yoki summasining jami yoki bir qismini to'lash haqida belgi yoki ^ 305 tasdiqnomaning yo'qligi, ya’ni vekselning aksept emasligi haqida bildirish. NOTIJORAT TASHKILOTLAR (NTT) - foyda olishni va uni ishtirokchilar o'rtasida taqsimlashni o‘z oldiga maqsad qilib qo'ymagan muassasalardan iborat. Yuridik va jamoatchi shaxslardan iborat b o‘lib; mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish maqsadida tashkil etiladi. Bu tashkilotlar o'z maqomi (statusi)ga ko'ra ularni tashkil etgan nazoratchi va moliya beruvchi birliklar uchun daromad, foyda yoki boshqa turdagi moliya manfaati manbai bo' la olmaydilar. Masalan: jamoatchilik yoki diniy tashkilotlar, xayriya fondlari va hokazo. Odatda ixtiyoriylik asosida, yagona maqsad bilan ma’naviy va boshqa nomoddiy ehtiyojlami qondirish maqsadida tashkil etiladi. NOTIJORAT TASHKILOTLARNIN G PIROVARD ISTE’MOL XARAJATLARI - uy xo'jaligiga xizmat ko'rsatuvchi notijorat tashkilotlaming pirovard iste’mol xarajatlari, NTTning iste’mol tovarlari va xizmatlari uchun qilingan xarajat. NOTIJORAT YURIDIK SHAXS - ixtiyoriylik asosida tashkil etilgan, daromad (foyda) olishni o'z faoliyatining asosiy maqsadi qilib olmagan hamda olingan daromadlar (foyda)ni o'z a’zolari o'rtasida taqsimlamaydigan o'zini-o'zi boshqarish tashkiloti. NOU-XAU (ISHLAB CHIQARISH SIRI) - (ingl. “bilaman qandayligini”) ishlab chiqarish texnologiyasi, ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish uchun zaruriy ilmiy-texnikaviy, tijorat, tashkiliy bilimlar. Mahsulot ishlab chiqarishni o'zlashtirishni yengillashtirish va tezlashtirishga imkon beruvchi texnik bilim, texnik tajriba, ishlab chiqarishning yashirin imkoniyatlari. NOVERBAL AXBOROTLAR - jo'natuvchi tomonidan so'zlardan foydalanmasdan yuborilgan axborotlar. NUSXADA TIKLASH (IMITATSIYA) - EHM yordamida qog'ozda qayd etiladigan xilma-xil marketing omillarining qaytadan yaratilishi. NODAVLAT VA JAMOAT TASHKILOTLARI - davlatga qarashli bo'lmagan, ammo ma’lum qonunlar yoki me’yoriy hujjatlarga bo'ysungan holda faoliyat ko'rsatadigan tuzilmalar nodavlat va jamoat tashkilotlari hisoblanadi. NOMINAL DAROMAD - aholi tomonidan ma’lum vaqt oralig'ida olingan daromadlarning pul ко‘rinishidagi miqdori. 306 OBLIGATORLI QAYTA SUG'URTALASH - l ) qayta sug'urtalashning majburiy shakli. Ayrim mamlakatlar qonunchiligiga ko'ra, ushbu mamlakat hududida faoliyat ko'rsatayotgan barcha sug'urta kompaniyalari qabul qilgan risklarning bir qismini majburiy ravishda qayta sug'urtalash kompaniyasiga beradi. Bu chora qayta sug'urtalash orqali chet elga valyuta chiqib ketishining oldini oladi; 2) sug'urta kompaniyasi (sedent) ma’lum bir sug'urta turi bo'yicha riskni qayta sug'urtalovchiga berishini va, o'z navbatida, qayta sug'urtalovchi riskni qabul qilishni nazarda tutuvchi qayta sug'urtalash shartnomasi. OBLIGATSIYA - (lot. “obligo”- “qarz olish” mazmunini bildiradi). 1. Davlat yoki aksionerlik kompaniyasi tomonidan qarz majburiyati sifatida chiqariladigan qimmatli qog'oz. Davlat chiqargan obligatsiyalardan olingan daromad yutuqlar shaklida to'lanadi. Aksionerlik kompaniyalari chiqargan obligatsiya egasi daromadni oldindan belgilangan foiz sifatida oladi. Ma’lum davrdan so'ng u sotib olinadi. Aksiyadan farqli o'laroq obligatsiya egasiga aksionerlar majlisida ovoz berish huquqi berilmaydi. Obligatsiyalar pul bozorida harakat qiladi va o'z kursiga egadir. Obligatsiya kursi u keltiradigan daromad darajasi va ssuda foiziga bog'liq bo'ladi. 2. Emissiyaviy qimmatli qog'ozbo'lib, u obligatsiyani saqlovchining obligatsiyaning nominal qiymatini yoki boshqa mulkiy ekvivalentini obligatsiyani chiqargan shaxsdan unda nazarda tutilgan muddatda, nominal qiymatidan qat’iy belgilangan foizni olishga bo'lgan huquqini yoxud boshqa mulkiy huquqlarini tasdiqlaydi. OBLIGATSIYASIZ QARZ (ZAYOM) - mavjud banklar hukumatga yoki mahalliy tashkilotlarga obligatsiyalar sotish o'rniga kredit berish orqali beriladigan qarzdir. U davlat qarzining bir shaklidir. OBOROT SOLIG'I - ishlab chiqarishning yakuniy bosqichida xalq iste’moli uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlarning qiymatidan olinadigan soliq turi. Asosan, uch xil metod bo'yicha aniqlanadi: l ) chakana baho (savdo va ta’minot ustamalari chegirilgan) va korxona ulgurji bahosi o'rtasidagi farq; 2) chakana baholardagi (savdo ustamalari chegirilgan) tovar oborotga nisbatan foizda; 3) mahsulot birligiga nisbatan absolyut pul summalarida. Barcha mahsulotlardan & "rj ■ 1П7 — olinmasdan, balki texnologik zanjirning oxiridagi mahsulotdan olinadi (masalan, cho'yan rudasidan emas, balki muzlatgich, avtomobildan olinadi). Hozirgi paytda Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Rossiya, O'zbekiston kabi mamlakatlarda bu soliqdan qo'shilgan qiymat solig'iga o'tilgan bo'lsa, AQSHda uning o'rniga sotuvdan olinadigan soliq joriy etilgan. OBRO' - hamma tomonidan tan olingan hamda mehnat evaziga orttirilgan, rahbar uchun zarur ishoncb va qalqondir. OBRO'LI NARX - qadr-qimmati yuqori bo'Igan maxsus talabli tovarlarga belgilanadigan narx. OB’YEKTTV (MATEMATIK) EHTIMOL - voqea va hodisalar jarayonida takrorlanishlarni hisob-kitob qilishga asoslangan ehtimol. OCHIQ, AKSIYADORLAR JAMIYATI - ishtirokchilar o'zlariga qarashli aksiyalami boshqa aksiyadorlarning roziligisiz o'zga shaxslarga berishlari mumkin bo'Igan jamiyat. OCHIQAUKSION - auksionning ochiq shakli bo'lib, savdo-sotiqxaridorlaming shaxsiy ishtirokida olib boriladi. Savdo jarayonida qimmatbaho qog'ozlar, tovar va mol-mulklami taklif etilgan eng yuqori baho bo'yicha sotish yoki sotib olish mumkin. О CH IQ BO ZO R - tovarlarning boshqa yerdan erkin keltirib va chegaralanmagan holda oldi-sotdi qilinishi. O C H IQ BOZORDAGI OPERATSIYALAR - Markaziy bank tomonidan davlat qimmatbaho qog'ozlarini sotish va xarid qilish, pul-kredit siyosatini amalga oshirish usullaridan biri. Markaziy bank nufuzi katta banklar guruhi bilan birgalikda amalga oshiradi. Markaziy bank xazinadagi qimmatbaho qog'ozlarini sotish (agarda muomalada pul ko'p bo'lsa) va xarid qilish (agarda muomalada pul kam bo'lsa) yo'li bilan pul taklifiga ta’sir etadi, ya ni pul bozoridagi talab va taklif muvozanatini ta’minlaydi. O C H IQ IQTISODIYOT - tashqi iqtisodiy bozorda keng savdo-iqtisodiy va moliyaviy aloqalarga ega bo' lgan iqtisodiyot. Tovar va xizmatlarning eksport importi hamda moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiruvchi iqtisodiyot. Ochiq iqtisodiyot modelida tovarlar, xizmat va kapital oqimlari milliy chegaralar tashqarisiga chiqib turadi va unda asosiy makroiqtisodiy ayniyat quyidagi ko'rinishga ega bo'ladi U=Sh+I+G+NX, bunda U - milliy mahsulot, Sh - shaxsiy iste’mol uchun xarajatlar, I - korxonalarning yalpi investitsiyalari, G - davlatning tovar va xizmatlarni sotib olish bilan bog'liq xarajatlari, NX - sof eksport. 308 OCHIQ, SCHYOTLAR BO'YICH A BERILADIGAN KREDIT - eksportyor jo'natilgan har bir tovarlar qiymatini importyorning hisobiga qarz sifatida qayd qilib boradi. Importyor shartnomada ко‘rsatilgan vaqtda kredit summasini to‘ lab boradi. Ochiq schyotlar bo'yicha beriladigan kreditlar faqatgina doimiy aloqada bo'lgan firmalar o'rtasidagina amalga oshirilishi mumkin. O C H Id SHARTNOMAVIY NARXLAR - bunday narxlar qurilish shartnomasi shartlari asosida qurilish materiallari, ish haqi to'lovlari shartlari va boshqa xarajatlarning vujudga kelishi hisobiga aniqlashtiriladigan narxlardir. OCHIQ. TIPDAGI AKSIONERLIK JAMIYATI - aksiyalari bir shaxsdan boshqa shaxsgaboshqa aksionerlarning roziligisiz o'tkazish mumkin bo'lgan jamiyat. Bunda korxona ixtiyorida bo'lmagan shaxslar ham aksiyaga egalik qilishi mumkin. OCHIQ. TURDAGI HISSADORLIK JAMIYATI - shunday aksionerlik jamiyatiki, uning aksiyalari ochiq savdoga chiqadi va ular ochiq obuna sifatida ta’sischilar qaroriga muvofiq tarqatilishi (sotilishi) mumkin. ODDIY AKSIYA - aksiyadorlar yig'ilishida ovoz berish huquqini beradi, u bo'yicha olinadigan dividend miqdori esa aksiyadorlik jamiyatining yil davomidagi ish faoliyatining natijalariga bog'liq va boshqa xech narsa bilan kafolatlanmagan. ODDIY BUXGALTERIYA PROVODKASI - bitta schyot debetlanib, ikkinchi schyot kreditlanadigan buxgalteriya provodkasi. ODDIY ISHBAY - mehnatga haq to'lashning bu shaklida ishlab chiqarilgan mahsulot sonini ishbay narxiga ko'paytirish yoli bilan ish miqdori aniqlanadi. ODDIY MONOPOLIYA - mahsulot birligini bir xil narxda sotuvchi monopoliya. Mahsulot qo'shimcha birligini sotishdan olgan chegaraviy daromadi uning narxidan doim pastdir. ODDIY VAQTBAY - ish haqining bu shaklida muhandis-texnik xodimlar, xizmatchilar haqiqatan ishlagan vaqtiga qarab belgilangan maosh asosida haq olishadi. Vaqtbay ish haqi oluvchi ishchilar mehnatiga haq ularning ishlagan vaqti va tarif stavkalari asosida aniqlanadi. OFERDRAF - mijoz joriy hisob varag'ining salbiy qoldig'i bo'lib, bank krediti bilan qoplanadi. 3 0 9 OFERTA -1 . Muayyan ishni amalga oshiradigan shaxsning niyatlari batafsil bayon etilgan taklif bo'lib, u bir yoki bir necha aniq shaxslarga yuboriladi va tomonlar bilan tuzilgan shartnoma o'rnida qabul qilinishi mumkin. 2. Oferta sotuvchining tovar turkumini sotuvchi belgilagan shartlar asosida sotish haqida ehtimol tutilgan xaridorga yo'llangan yozma taklifi. Bunday taklifni yo'llagan shaxs oferent deb nomlanadi. Ofertada quyidagilar ko'rsatiladi: tovar nomi, uning miqdori, narxi, bazis shartlari, idish va o'raladigan narsa xususiyati, tovarni qabul qilib olish-topshirish tartibi, yuridik manzil, imzo. Xalqaro savdoda ikki xil oferta farqlanadi: qat’iy oferta va erkin oferta. OFFSHOR HUDUD - yuridik shaxslarga bojxona va soliq imtiyozlari va boshqa qulayliklar keng yaratib berilgan hudud va mamlakatlar. Bunday hududlarda norezident bo'lgan offshor kompaniyalar tashkil qilinadi va faoliyat olib boradi. Bu yerda xorijiy huquqiy va jismoniy shaxslar tijoriy operatsiyalarni chet el valyutasida amalga oshirashadi. OFFSHOR SUG'URTA KOMPANIYASI - maxsus maqomga ega bo'lgan sug'urta kompaniyasi. Offshor sug'urta kompaniyalari soliq to'lash stavkalari eng kam bo'lgan offshor zonalarda (Bermud oroli, Gernsi, Men va Keymanov orollari) tashkil etiladi. Offshor zonalarda amalga oshiriladigan sug'urta operatsiyalari sug'urta kompaniyasini tashkil etishda qatnashgan tasischilar joylashgan davlat organlari tomonidan nazorat etilmaydi. OFIS - idora, kanselyariya (yozuv chizuvlar) xizmat binosi. OILA BUDJETI - oilaning mazkur vaqtda vujudga kelgan pulli yoki jami daromadlari va sarf-xarajatlari. OILA EHTIYOJI - butun oilaga kerak bo'ladigan va xizmat qiladigan narsalarga bo'lgan ehtiyoj. OILAVTY BIZNES - tadbirkorlik turi bo'lib, xonadon funksiyasi hisoblanmaydi. OKLAD - (maosh) ma’lum vaqt uchun belgilangan ish haqi miqdori. OKTILLION - birning yonidagi nollar soni 27 ta bo'lgan son. O'LCH OV BIRLIGI - muayyan kattalikni miqdoran baholash uchun asos qilib olinadigan kattalik. OLDINDAN AYTISH (BASHORAT, ISTIQBOLNI KO'RA BILISH) - shu kun tendensiyalari asosida kelajak haqida taxminlar tuzish. OLIGARXIYA - bir to'da shaxslarning yoki guruhlarning (boylar, harbiylarning) siyosiy va iqtisodiy xukmronligi bo'lgan tuzum. 310 OLIGOPOLIYA - shunday bozor strukturasining turiki, bunda bir nechta yirik firmalar ishlab chiqarishda monopollik qilib, mahsulotning asosiy qismini sotadi. Oligopoliya nazariyasi - monopol xukmronlikni inkor etuvchi iqtisodiy nazariya, har bir xo'jalik tarmog'ida bitta emas, bir nechta yirik firmalar xukmronlik qiladi degan g'oyani oldinga suradi. Oligapoliyaga quyidagi belgilar xos bo'ladi: 1. Tarmoqda nisbatan kam sonli firmalar hukmronlik qiladi. Ular qimmatli texnologiyalar, xarajatlarni iqtisod qilish, tarmoqqa kirishga to'siqlar qo'yishbilan o'zaro muomala qiladilar. 2. Mahsulot tabaqalashtirilgan yoki standartlashtirilgan bo'lishi mumkin. 3. O'zaro qo'shilishga rag'batning kuchliligi, chunki u bozorning katta ulushiga ega bo'lishga imkon yaratadi. 4. Umumiy o'zaro bog'liqlik. OLIY KATEGORIYALI TOVAR - daromad oshganda talab oshib ketadigan tovarlar. OLIY MA’LUMOT DARAJASI - shaxs tomonidan oliy ta'limning muayyan o'quv rejalari va fanlar dasturini mazkur ma’lumot haqida tegishli davlat hujjati berilgan holda, o'zlashtirilishi natijasi. OLIY MA’LUMOT HAQIDA DAVLAT HUJJATI (DIPLOM ) - akkreditatsiyadan o'tgan oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilariga beriladigan va ularning oliy ta’limning o'quv rejalari va fanlar dasturini bajarganliklarini tasdiqlovchi davlat namunasidagi hujjat. Hujjat uzluksiz ta’limning keyingi bosqichlarida o'qishni davom ettirish yoki olingan akademik darajaga muvofiq ishlash huquqini beradi. OLIY TA’LIM - uzluksiz ta’limning yuqori malakali mutaxassislar tayyorlovchi mustaqil turi. Oliy ta’lim muassasalarida amalga oshiriladi. Oliy ta’lim ikki bosqichdan iborat: bakalavriat va magistratura. OLIY TA’LIM MUASSASASI AKKREDITAT SIYASI - oliy ta’lim muassasasi faoliyati darajasining ОТ DTS mezon va talablariga javob berishining davlat tomonidan e’tirof etilishi. OLIY TA’LIM MUASSASASI ATTESTATSIYASI - oliy ta’lim muassasasida kadrlar tayyorlash mazmuni, darajasi va sifatining ОТ DTS talablariga muvofiqligini aniqlovchi tadbir. OLIY TA’LIM YO'NALISHLARI VA MUTAXASSISLIKLARI KLASSIFIKATORI - oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlash uchun bakalavriat ta’limi yo'nalishlari va magistratura mutaxassisliklarining tizimlashtirilgan ro'yxati. OLIY TA’LIMNING DAVLAT TA’LIM STANDARTI - muayyan ta’lim sohasiga (soha tarkibiga) qo‘yiladigan malaka talablari, ta’lim mazmu, bitiruvchilar umumiy tayyorgarligining zaruriy va yetarli darajasi, kadrlar tayyorlash sifatini baholash darajalarini belgilaydigan etalon darajasi. OLTIN AND OZ A - oltinning pul tovari sifatida tayyorlanishga asoslangan shakli bo'lib, pul-valyuta munosabatlarini tashkil qilishda ishlatiladi. OLTIN ANDOZA VALYUTA TIZIM I - XIX asr oxirida yuzaga kelgan valyuta tizimi bo'lib, unga ko'ra ayrim mamlakatlarning valyutasi boshqa mamlakat bozorida oltinga erkin almashtirilgan. 1930-yillardagi butun dunyoni qoplagan “Buyuk depressiya” davrida oltin andozaga bog'langan turli mamlakatlar to'lov balansida kamomad yuzaga kelib, oltin zaxiralarining oqib chiqib ketishining oldini olish va eksportni rag'batlantirish maqsadida ko'p mamlakatlar o'z milliy valyutalarini oltinga nisbatan devalvatsiya qila boshladilar va natijada oltin andoza valyuta tizimi izdan chiqib ketadi. 1944-yilda ko'pgina ittifoqchi mamlakatlar o'zaro kelishilgan holda oltin andozaga asoslangan valyuta tizimini qayta tashkil etadilar. Mamlakat agarda 3 ta shartni bajarsa, oltin andozaga qabul etilgan hisoblanadi: a) o'zining pul birligiga ma’lum miqdorda oltin o'matish; b) mavjud oltin zaxirasi bilan taklif etayotgan pul miqdori o'rtasida qat’iy nisbatni saqlash; d) oltinning erkin eksport va importiga qarshilik ko'rsatmaslik. Bunda xalqaro valyuta fondi (XVF) tashkil etilib, AQSH dollari mamlakatlar o'rtasida asosiy vositachi valyuta qilib belgilanadi. Unga a’zo davlatlar savdo balanslarida yuzaga kelgan nomutanosiblikni valyutalarini devalvatsiya qilish yo'li bilan izga solishga haqlari bo'lmaydi. Turli mamlakatlar valyutalarining o'zaro kursi o'zining pul birligiga belgilangan oltin miqdoriga ko'ra aniqlanadi. Mamlakatlar to'lov balansidagi kamomadni oltin zaxirasini chiqarib sotishi yoki XVFdan qarz olish yo'li bilan qoplashlari mumkin bo'ladi. Lekin jahondagi pul zaxirasining o'sishi qazib olinayotgan oltin miqdoriga bog'liq bo'lib qoldi, shuningdek, oltin zaxiralarining o'sishi xalqaro savdo va moliya miqyoslarining o'sishidan orqada qola boshladi. Bu orada chet mamlakatlarga chiqib ketgan AQSH dollari miqdori ko'payib, savdo balansidagi kamomad ortib ketdi, ularda dollami oltinga aylantirib olishga shubha tug'ila boshlandi. Shunga ko'ra, 1971-yil avgustda AQSH hukumati dollarning oltinga andoza valyuta tizimi ham tugadi. OLTIN BILAN TA’MINLASH - olingan majburiyatning bajarilishini ta’minlash uchun oltin zaxirasi ko'rinishidagi garov narsalari. Masalan, zayom, kredit, shartnomaning oltin bilan ta’minlanganligi. 312 OLTIN ZAXIRA - mamlakatning oltin zaxira jamg'armasi bo'lib, markaziy bankda xazina quyma (yombi) va tanga shaklida to‘planadi, shuningdek, xalqaro to'lovlar da zaxira sifatida foydalaniladi va valyuta barqarorligini ta’minlash uchun xizmat qiladi. О LTIN-VALYUTA ZAXIRALARI - markaziy bankdagi oltin va chet el valyutalarining rasmiy zaxirasi. OMMAVIY MARKETING - barcha xaridorlar uchun ma’lum bir tovarni ommaviy ishlab chiqarish, ommaviy tarqatish va uning sotuvini ommaviy rag'batlantrish. OMMAVIY MULK - davlat mulki, respublika mulkidir, u ma’muriy-hududiy tuzilmalar, ya’ni munitsipal mulkdan iboratdir. OMONAT SERTIFIKATLARI - kredit muassasalarining pul mablag* larining deponentlangani to‘g‘risidagi guvohnomasidir. Bu guvohnomani tasarruf etuvchi omonat sertifikati muddati o'tgandan so'ng depozit summani va uning foizini olish huquqiga ega. Omonat sertifikatlarini davlat va tijorat banklari beradi. Omonat sertifikatlari shaxsi yozilgan va ko'rsatuvchiga berilgan bo'ladi. Ko'rsatuvchiga berilgan sertifikatlar muomalada bo'lishi mumkin, ismi yozilgan sertifikat esa oldi-sotdi muomalasida qatnashmaydi. Ko'rsatuvchiga berilgan sertifikat debitor va kreditorlar o'rtasida hisob-kitob vazifasini bajarishi mumkin. Sertifikatlar bo'yicha foizlar faqat depozit muddati tugagandan keyin to'lanadi. OPEK - neft qazib olish va uning xalqaro bozordagi narxini tartiblash maqsadida tuzilgan xalqaro kartel. U 1960 yilda tashkil etilgan. Tarkibiga Eron, Iroq, Venesuela, Quvayt, Saudiya Arabiston, Qatar, Indoneziya, Liviya, Birlashgan Arab Amirliklari, Aljir, Nigeriya, Ekvador, Gabon davlatlari kiradi. OPEK jahon bo'yicha neft savdosi hajmining yarmiga yaqinini nazorat qiladi, xom neftga rasmiy baho belgilaydi, ko'pincha bahoning jahon darajasini aniqlab beradi. Shtab kvartirasi Venada joylashgan. OPERATIV BOSHQARISH - minimal xarajat qilib maksimal samaraga erishish va moliyaviy resurslarni yuqori samara olish uchun qayta taqsimlashga qaratilgan kompleks ishlar yig'indisidir. Operativ boshqarish egiluvchanlik xususiyatiga egadir. t OPERATIV HISOB - ayrim xo'jalik operatsiyalari va jarayonlarini bevosita ular j sodir bo'layotgan vaqtida boshqarish maqsadida joriy kuzatish va nazorat qilish tizimi bo'lib hisoblanadi. Bu hisobning korxona va uning tarkibiy bo'linmalariga joriy rahbarlik qilish maqsadida — 111 — — ma’lumotlami operativ ravishda olish va ulardan foydalanish uning farq qiladigan belgisi hisoblanadi. OPERATIV IJARA - moliyaviy ijara shartnomasi bo‘lmagan mulkiy ijara (ijaraga berish) shartnomasi asosida mol-mulkni vaqtincha egalik qilish va foydalanishga berish OPERATIV LIZING - lizingning bu turida ijaraga berilayotgan texnika uskunalarining ijara muddati ularning xizmat qilish muddatiga qaraganda qisqa bo'ladi. OPERATIV MOLIYA STRATEGIYASI - asosiy moliyaviy strategiyadan farqi, u o'z ichiga yalpi daromadlar va mablag'laming ko'payishini (ish haqi; sotilgan mahsulot uchun sotib oluvchilar bilan hisob- kitob qilish^ kredit operatsiyalaridan tushumlar) va hamma yalpi xarajatlarini (taminlovchilar bilan hisob-kitob, ish haqi, barcha darajadagi budjetlar va banklar bilan majburiyatlarni uzmoq) oladi. OPERATSION MENEJMENT - korxonaning asosiy mahsulotini ishlab chiqarish va yetkazib berishga yo'naltirilgan, operatsion tizimlarini loyihalashtirish, ekspluatatsiya qilish va mukammallashtirish bilan bog'liq bo'lgan faoliyat. OPERATSION STRATEGIYA - firmaning uzoq muddatli raqobatbardosh strategiyasini maksimal samarali qo'llab-quwatlashga yo'naltirilgan firma umumiy siyosatining va resurslar ishlatilishi rejalari rivojlanishining konseptual aksidir. OPERATSION VAQT ~ malum bir uskunani tayyorgarlik vaqti va shu uskunada mahsulot partiyasini ishlab chiqarish vaqining yig'indisi. OPERATSIYA KUNI - moliya-kredit tashkilotlari ish kunining bir qismi yoki mijozlarga xizmat ko'rsatish va mijozlar bilash ishlash vaqti. OPERATSIYA KUNIDA DAROMADLARNI HISOBGA OLISH - g'aznachilik organlaridagi ma’lum lavozimdagi xodimlarning davlat budjeti mablag'larini hisoblash, taqsimlash o'tkazish va hisobini yuritishdan iborat aniq harakatdagi faoliyati. OPSION - emissiyaviy qimmatli qog'oz bo'lib, u o'z emitentining muayyan miqdordagi qimmatli qog'ozlarini unda nazarda tutilgan muddatda, qat’iy belgilangan narx bo'yicha sotib olishga bo'lgan huquqini tasdiqlaydi. 1. Kompaniya o'z xizmatchisiga aksiyani qat’iy bahoda sotib olish huquqini berishi. 2. Qimmatli narsalarni va moliyaviy huquqni sotish yoki sotib olish to'g'risidagi majburiyat shartnomasi. 3. Qimmatli narsalarni sotish yoki sotib olish huquqi uchun to'langan haq. 314 OQIM LAR - hisobot davrida bo'Igan iqtisodiy o'zgarishlarni ifodalovchi operatsiyalardir. ORALIQ, ISTE’MOL - hisobot davrida o'z shaklini o'zgartirgan (transformatsiyalangan) yoki ishlab chiqarish xarajati sifatida butunlay iste’mol qilingan tovar va xizmatlar qiymati. ORALIQ. MAHSULOT - ishlab chiqarish va muomala jarayonidan chiqib ketmagan, yakuniy iste’mol uchun yetib bormagan, qayta ishlash yoki sotishga mo'ljallangan mahsulot. ORTIQCHA TALAB - mavjud baholar darajasida tovarlar va xizmatlar taklifidan ularga bo'Igan talabning ko'pligi. To'liq bandlilik sharoitida inflyatsiya darajasining oshishiga olib keladi. ORTIQCHA ZAXIRALAR - bankning Markaziy bankdagi depozitlar summasi, shuningdek, kassa naqdi. OSHKORALIK PRINSIPI - ochiq matbuotda tasdiqlangan budjet va uning ijrosi to'g'risidagi hisobotlarning, albatta, e’lon qilinishi, budjet ijrosi jarayonida ma’lumotlarning to'liq va to'g'ri berilishi, davlat hokimiyati qonunchilik organlari va mahalliy o'z-o'zini boshqarish organlarining qarorlariga oid boshqa ma’lumotlarni olish imkoniyatining yaratilganligini, budjet loyihasi bo'yicha qarorlarni ко'rib chiqish va qabul qilish tartiblarining (jumladan, davlat hokimiyati qonunchilik organi ichida yoki davlat hokimiyatining qonunchilik va ijroiya organlari o'rtasidagi qarama-qarshiliklarni ifodalovchi masalalar bo'yicha ham) jamiyat va ommaviy axborot vositalari uchun albatta ochiq bo'lishini ko'zda tutadi. OSIYO TARAQQIYOT BANKI - Osiyo va Uzoq Sharq mintaqasiga bevosita qarzlar berish hamda texnik jihatdan ko'maklashish orqali mazkur mamlakatlar iqtisodiyoti o'sishini rag'batlantirish maqsadida 1965 yilda tashkil etilgan bank. Shuningdek, Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlari iqtisodi va tashqi savdosini hamda kontinental hamkorlikni mustahkamlash, texnik yordam ko'rsatishni asosiy maqsad qilib olgan. OSSILLYATORLAR - trendsiz (yonbosh) bozorlarda baho ko'p holatlarda o'z yo'nalishini o'zgartiradi, yuqoriga va pastga bo'Igan qisqa harakatlarning boshlanishi va oxirini bilish eng murakkab muammoga aylanadi. Mazkur masalaning qisman yechimi - ossillyatorlardir. OSSILLYATORLARNING O 'ZIG A XOS XUSUSIYATI - bozorning qayta burilishi to'g'risida oldindan darak berishidir. Ular kanaldagi o'yin singari, trend bozoridagi o'yinlarda ham foydali bo'lishi mumkin - qayta burilishning yaqinlashib kelayotgan nuqtalarini aniqlash uchun. OUEN ROBERT (1771-1858) - ingliz xayoliy sotsializmining vakili, kelajakda xususiy mulkni inkor etgan, barcha sog' odamlar uchun mehnat zarur deb hisoblab, “Har kimdan qobiliyatiga yarasha va har kimga mehnatiga yarasha” prinsipini ilgari surgan. OUKEN QONUNI - iqtisodiy faollik va ishsizlik o'rtasida miqdoriy bog'liqlikni aks ettiradi. Agarda aslidagi ishsizlik darajasi uning tabiiy darajasidan 1 % oshsa, unda YaMM orqada qolishi 2,5% ni tashkil etadi. Masalan, ishsizlikning tabiiy darajasi 6% sharoitida ishsizlik darajasi 9,5%. Unda 9,5 - 6,0 = 3,5%; 3,5*2,5 = 8,75%. Ishsizlikning ko'payishi natijasida YaMMning orqada qolishi 8,75% ni tashkil etadi yoki ishsizlik tabiiy darajadan past bo'lmaganda, YaMM aslidagiga nisbatan 8,75% ko'p bo'lar edi. Shu qonunga muvofiq YaMM hajmining har yili 2,7% ga ortishi ishsizlikni doimiy darajada ushlab turishga imkon beradi. YaMMning 2% ortishi ishsizlar sonini 1% ga kamaytiradi. OVERDRAFT - kontokorrent hisob raqamining maxsus shakli hisoblanadi. Uning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, bank mijozning asosiy “talab qilib olinguncha” depozit hisob raqamida qisqa muddat mobaynida debetli (qoplanmagan) qoldiq bo'lishiga ruxsat beradi. Overdraft hisob raqamidan foydalanish huquqi eng ishonchli mijozlargagina beriladi. OVERNAYT OPERATSIYASI - hisob-kitob bitim tuzilgan kunda yoki ertasiga amalga oshiriladigan valyuta operatsiyasi. OXIRGI ISTE’MOL UCHUN QILINGAN XARAJATLAR - uy xo'jaligi a’zolari rezidentlarning iste mol tovarlari va xizmatlar sotib olish uchun qilinganxarajatlari, shuningdek, davlatniboshqarish organlari va uy xo'jaliklariga xizmat ko'rsatuvchi notijorat tashkilotlarning yakka tartibli va jamoa iste’moli uchun qilgan xarajatlari yig'indisi. xarajatlarni bunday guruhlash oxirgi iste’molni kim tomonidan moliyalashtirilishini ko'rsatadi. OZIQ.-OVQAT XAVFSIZLIGI - milliy va global ehtiyojlarni oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash imkoniyati. PABLISITI - mijozlar bilan korxona o'rtasidagi jamoatchilik ijobiy fikrini ommaviy axborot vositalarida shakllantirish, yaxshi ovozalar tarqatish. PAKETDAGI LIZING - mavjud ishlab chiqarish inshootlari va binolar kreditga berilib, zarur bo'lgan mashina va uskunalar esa ijarachiga ijara shartnomasi asosida beriladi. PARAFIRLASH - tasdiqlash, muzokaralar natijasida tuzilgan shartnoma tekstiga rozilikni tasdiqlash shakli; bunda tomonlar vakillari shartnoma teksti oxiriga yoki har varag'iga ism va familiyalarining bosh harflarini qo'yib chiqadilar. PARETO OPTIMUM (PARETO SAMARADORLIK) - nematlarning shunday taqsimlanishiki, bunda biror kishining turmush farovonligini pasaytirmasdan boshqa kishining turmush farovonligini oshirib bo'lmaydi. PARIJ KLUBI - dunyoning asosiy (bosh) kreditor-davlatlari guruhi. Agar biror-bir qarzdor mamlakat o'z to'lov balansini balanslashtirishda qiyinchilikka duch kelib, XVF yordamida o'z iqtisodiyotini sog'lomlashtirish dasturini amalga oshirishga kirishsa, Parij klubi qarzdor mamlakatning moliyaviy muammolarini hal etishda o'z hissasini qo'shadi. Buning uchun hamkorlikda o'sha mamlakat bilan (birgalikda) bitim ishlab chiqiladi. Unga ko'ra, uning tashqi qarzlarini qaytarish muddatlari uzaytiriladi. Masalan, Rossiyaning Parij klubi davlatlariga qarzining hajmi 40 mlrd AQSH dollariga teng bo'lgan bir paytda, 1996 yil aprelining oxirida Parijda Rossiyaning Parij klubi kreditorlarigabo'lgan qarzini uzoq muddatli restrukturizatsiya qilish to'g'risida bitim imzolandi. Unga muvofiq ravishda Rossiya tomonidan qarzning qaytarilishi 2002 yildan boshlanishi va 2020 yilga kelib tugashi kerak. Bu narsa iqtisodiy krizisdan chiqqandan, iqtisodiyotda real o'sish sodir bo'lgandan so'ng Rossiyaga Parij klubi kreditorlarining tashqi qarzlarini qaytarishga kirishishga imkon beradi. PARITET - valyutalarni sotib olish (sotish) jarayonida ularning sotib olish qobiliyatini tenglashtiruvchi almashtirish kursining darajasidir. PARLAMENT - frans. “parle” - gapirmoq so'zidan kelib chiqqan bo'lib, rasmiy so'zlashish joyi ma’nosini anglatadi. Parlament davlatning oliy vakillik organi hisoblanadi va qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. PASSIV - (lot. faolsiz) xolis turmoq, tushuntirish kabi so'zlarning ildizidan . 1 1 7 olingan. Tarixan bu atama dastlab faqat qarzga olingan mablag‘larga nisbatan, ya’ni uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarga nisbatan qo'llanar edi. Bu bilan mulk egasi qarzga olingan mablag‘larga bo'Igan munosabatda o ‘zboshimchalikdan o'zini tutishi kerakligi ta’kidlangan edi. Keyinchalik “passiv” atamasi manbalarning boshqa moddalariga ham tarqatilgan bo'lib, faqat korxona majburiyatlarini tavsiflabgina emas, mablag'lar turlarini qanday maqsadlarga mo'ljallanganligini ham tavsiflash uchun ishlatiladigan bo'ldi. l) balansning (o'ng) qismi bo'lib, unda korxona mablag'larining manbalari va ularning qanday maqsadlarga mo'ljallanganligi ko'rsatiladi. 2) korxona barcha qarz va majburiyatlari majmuasi. Balansning passiv qismida majburiyatlar va xususiy kapital aks ettiriladi. PASSIV KAPITAL - uzoq muddatli mablag'lar manbai bo'lib, ular hisobiga xo'jalik subyektining aktivlari shakllantiriladi. Ular o'z va qarz kapitalga ajratiladi. PASSIV SAVDO BALANSI - mamlakatga keltiriladigan tovarlar (importi) miqdorining jo'natiladigan tovarlar (eksporti) miqdoridan oshib ketishi. PASSIV SCHYOTLAR - o'z mablag'lar manbaini va majburiyatlarni hisobga oluvchi buxgalteriya hisobi schyotlari. Mablag'lar manbalari ko'payishi passiv schyotlarning kreditiga, kamayishi debetiga yoziladi. Qoldig'i kreditida bo'lib, balansning passivida ko'rsatiladi. Schyotlar rejasida passiv schyotlarning ro'parasiga “P” (passiv) harfi qo'yilgan. PASSIV TO'LOVLAR BALANSI - mamlakatning xorijiy sarf-xarajatlari va to'lovlari mamlakatga xorijdan kelib tushadigan tushumlaridan oshib ketishini bildiruvchi to'lov balansi. PASSIVLAR - boshqa birlik oldidagi majburiyat. Passivlar tasnifi aktivlar tasnifi bilan deyarli bir xil. Asosiy farq aktivdagi monetar oltin boshqalar uchun passiv bo'lmaydi. Bundan tashqari, aktivdagi debitorlik majburiyati (qarzi), berilgan kreditlar, boshqa moliyaviy aktivlar turlari o'rniga mos ravishda passivda kreditorlik qarzi, olingan kreditlar va boshqa moliyaviy passivlar, deb yoziladi. PAST KATEG О RTYALI TOVARLAR - daromad oshganda talab kamayadigan tovarlar. PAST TALAB - mo'ljallangan daraja va qondirish imkoniyatlariga nisbatan past bo'Igan talab. PATENT - (lot. “patents” guvohnoma, yorliq) - 1 ) xususiy tarzda tadbirkorlikning biror-bir turi bilan shug'ullanishga ruxsat beruvchi guvohnoma, tegishli hujjatlar asosida moliya organlari tomonidan beriladi; 2) 318 ilmiy kashfiyot va ixtiroga mualliflikni tasdiqlovchi guvohnoma. Patent davlat tomonidan patentlashtiriladi. Masalan, savdo yoki hunarmandchilik bilan shug'ullanish huquqi. Amaldagi soliq qonunchiligiga muvofiq doimiy savdo nuqtalarida (joylarida) savdoni amalga oshiruvchi yuridik va jismoniy shaxslar savdo qilish huquqiga ega bo'lish uchun vaqtinchalik patentni sotib oladilar. Patentda uning berilish muddati (patent amal qiladigan davr), savdo amalga oshiriladigan mahsulotlar guruhi va savdo qilish joyi o'z aksini topgan bo'lishi lozim. PAY - qism, a’zolik hissasi, badal, pay; birorta korxona tashkil etilganda a’zolari to'laydigan a’zolik badallari. PAY FONDI - shirkat xo'jaligi ustaviga muvofiq shirkat xo'jaligi a’zolarining qiymatda ifodalangan mulkiy paylari, har bir a’zoning shirkat xo'jaligi pay fondidagi ulushi. PAYCHILIK MUNOSABATLARI - sherikchilik asosida biznes yuritishga hissa qo'shish va shu hissaga qarab daromad ko'rish sohasidagi iqtisodiy munosabatlar. PENSIYA - 1) fuqarolar keksalik yoshiga yetganda yoki mehnat qilish qobiliyatini yo'qotgan taqdirda oladigan pul ta’minoti; 2) mehnat stajiga ko'ra qo'Iga kiritilgan huquq, ijtimoiy nafaqa esa muhtojlarga davlat tomonidan ko'rsatiladigan yordam deb belgilab qo'yildi. Pensiya qarilik, nogironlik, xizmat qilgan yillari uchun va boquvchisini yo'qotganda fuqarolarni moddiy jihatdan ta’minlash uchun pul summalarining kafolatlangan har oylik to'lovi. Uning quyidagi turlari bo'lishi mumkin: qarilik pensiyasi; nogironlik pensiyasi, xizmat qilgan yillari uchun pensiya; boquvchisini yo'qotganligi uchun pensiya; ijtimoiy pensiya. PENSIYA FONDI - pensiya bilan ta’minlovchi davlat moliya boshqaruvining organi bo'lib, mustaqil moliya instituti hisoblanadi, fondning mablag'lari davlat budjeti tarkibiga kirmaydi. PENYA - fuqarolik huquqida jazo choralari (jarima)ning ko'rinishlaridan biri, qonun yoki shartnomaga muvofiq to'lovlar muddatini buzganlik uchun undiriladigan moliyaviy jazoning shakli. Uning miqdori qonunga ko'ra to'lovning har bir kechiktirilgan kuni uchun to'lanishi lozim bo'lgan summaga nisbatan foizda belgilanadi. Korxona tomonidan to'langan penya summasi noishlab chiqarish xarajatlarining tarkibiga kiritiladi. PERIKL - (m.a. 490-429) qadimgi yunon siyosiy arbobi. Qul ekspluatatsiyasini keng qo'llagan, lekin savdo va pul xo'jaligini ham rivojlantirgan. Afinani eng rivojlangan davrda boshqargan. PETTI UILYAM - (1623-1687) ineliz iatisodchisi, klassik iqtisodiyot 4IQ nazariyasi vakili, mehnat qiymati nazariyasi asoschisi. Uning iqtisodiy qarashlari “Soliqlar va yig'imlar xususida traktat” (1662), “Siyosiy arifmetika” (1676) kabi asarlarida o'z aksini topgan va birinchi marta o'z tadqiqotlarida analiz va statistika uslublaridan foydalanib, iqtisodiy foyda, uslubiyat masalalarini rivojlantirgan. U. Pettining qarashlari merkantilizmdan klassik iqtisodiyot nazariyasiga o'tish tasnifiga ega bo'lgan. Shuning uchun uning nazariy qarashlari yaxlit bir butun tizim sifatida shakllanmagan. Ammo u mehnat qiymat nazariyasidan kelib chiqqan holda tovar narxi, ish haqi, yer narxi kabi tushunchalami asoslagan. U. Pettining fikricha, foyda faqat ishlab chiqarish sohasida yaratiladi. U birinchi marta iqtisodiyot nazariyasini o'rganish obyektini muomala sohasidan ishlab chiqarish sohasiga olib o'tgan. PETTI VILYAM (1623-1687) - Angliya klassik iqtisodiy maktabining asoschisi, merkantilizmni inkor etgan, boylikning asosi ishlab chiqarishda, degan fikrni ilgari surgan, “mehnat boylikning otasi, yer esa uning onasidir” degan iborani qo'llagan. Kapitalistik tuzumni tabiiy va abadiy deb hisoblagan. Tovarning almashuv qiymatini tan olgan. Statistika (“Siyosiy arifmetika”) faniga asos solgan. Aholiga boylik yaratuvchisi sifatida qaradi. PIROVARD ISTE’MOL UCHUN UY XO'JALIK XARAJATLARI - xarajatlar rezident uy xo'jaliklari tovar va xizmatlarning pirovard iste’moli uchun qiladigan xarajatlardan tarkib topadi. PIROVARD ISTE’MOLGA UMUMDAVLAT BOSHQARUVI XARAJATLARI - umumdavlat boshqaruvi sektorining iste’mol mollari va ko'rsatilgan xizmat uchun qilingan xarajatlar. PIROVARD MAHSULOT - qarang: yalpi milliy mahsulot. PLATON (AFLOTUN) - (m.a. 428/427-348/347) “Davlat” va “Qonunlar” asarlarining muallifi. Jamiyatni ish quroli - natural ishlab chiqarish deb qaragan, natural xo'jalikni qo'llagan, pulni jamiyatdagi dushmanlikning bosh sababchisi deb bilgan. PLYURALIZM - bilim asoslari va uning shakllanishi to'g'risida bir necha filosofik qarashlar yoki bir muammoga turlicha yondashish, fikrlar turli- tumanligi. Masalan: mulk plyuralizmi - mulklar turli-tumanligini bildiradi. PODANI TAKROR ISHLAB CHIQARISH - chorva mollari sonini doimo yangilab borish, bosh sonini ko'paytirib borish, mollar zotini yaxshilash jarayoni. POLIS - (fran. “police”, ital. “pollissa” - tilxat) shaxsiy yoki mulkiy sug'urta shartnomasi tuzilgani va uning shartlari haqidagi hujjat. PORTFEL - qimmatli qog'ozga qilingan investitsiya va boshqa korxonaning aksiyasiga kiritish. 320 PORTFEL INVESTITSIYALAR - shunday investitsiyalarki, bunda kapital daromad olish maqsadida korxonalarning aksiyalari, obligatsiyalari va boshqa qimmatli qog'ozlarini sotib olish uchun sarflanadi. PORTFELNI BOSHQARISH - faqatgina moliyaviy qurollarning maqbul yig'indisini yaratish emas, balki uning orqasidan u yoki bu qurollarning haqiqiy dinamikasiga muvofiq portfel tarkibini o'zgartirish hamdir. POSHLINA - qonunda belgilangan tartibda va shartlarda to'lovchilar tomonidan belgilangan miqdorda budjetga yoki budjetdan tashqaridagi foizga o'tkaziladigan majburiy to'Iov. POSHLINALAR (BOJ, BOJ PULI) - bojxona nazorati ostida davlat tomonidan mamlakat chegarasidan olib o'tiladigan import tovarlar, mol-mulk va qimmatbaho buyumlardan undiriladigan pul yig'imlari. U bilvosita soliq turi bo'lib, uning mol chiqarish, mol kiritish va mamlakat territoriyasi orqali tashib o'tkazish (tranzit) uchun undiriladigan turlari mavjud. Boj muayyan tovarlar ro'yxati, tovar miqdori, massasi, birligi, shuningdek, tovar bahosi bo'yicha belgilangan bojxona tariflari doirasida undiriladi. POTENSIAL BOZOR - korxonaning tovari (xizmati) qiziqtirishi, jalb etish, ehtiyojini qondirish mumkin bo'Igan iste’molchilar guruhi. POTENSIAL YAIM - to'liq bandlilik sharoitida, yoki mavjud sarmoya resurslari va ishchi kuchidan to'liq foydalanish hisobiga erishilishi mumkin bo'Igan ishlab chiqarish hajmi. PO ZITIV IQTISODIYOT NAZARIYASI - obyektiv iqtisodiy voqelikni tahlil etib, uning rivojlanish qonuniyatlarini aniqlaydi. U iqtisodiy sohadagi omil, sharoitlar va hodisalar bilan shug'ullanadi. PRAYS-TEYKER - o'zining mahsuloti narxiga ta’sir eta ololmaydigan firma. PREDMET PRINSIPI BO'YICH A USKUNA JOYLASHISHI - shunday joylashtirish uslubiki, bunda uskunalar yoki ishlab chiqarish jarayonlari mahsulot ishlanayotganda ketma-ket o'tadigan texnologik operatsiyalar bo'yicha joylashadi; bundan tashqari uni material oqimi bo'yicha joylashuvi deb atashadi. PREFERENSIAL TARTIB - bir davlatdan ikkinchi davlatga beriladigan, ammo uchinchi davlatga joriy etilmaydigan alohida imtiyozli va intizomli tartib. Ko'pincha chetdan keltirilgan tovarlarga qo'yiladigan bojlami kamaytirish, tashqi savdo muomalalarini imtiyozli kreditlash hamda sug'urta qilish, maxsus valyuta tartibi, moliyaviy va texnik yordam ko'rsatishdan iborat bo'ladi. PREFERENSIYA - imtiyoz yoki afzallik bo'lib, investitsion va innovatsion xarajatlarni moliyalashtirish uchun investitsion soliq krediti va maqsadli soliq imtiyozi shaklida belgilanadi. — PRESS-RELIZ - gazeta va jurnallar, tele- va radio redaksiyalari ularni qiziqtirayotgan ma’lumotlarni olish mumkin bo'lgan byulleten, pablik-rileyshnz vositasi. PRESTIJ - (obro‘, nufuz) rahbar xodimningbilim saviyasi, ishdagi muvafFaqiyati, shaxsiy sifat va salohiyatining umum e’tirof etilishi va ushbu omillarning xodimlarning ijrochilik mas’uliyatini kuchaytirishga ko'rsatadigan ta’sir samarasi. PREZENTATSIYA - taqdim etmoq, tortiq qilmoq topshirish, tasawur, tushuncha; o'tkazma vekselni, to'lovni (trassat) amalga oshiruvchi shaxsga topshirish. PRINSIPLAR - qonuniyatlarga asoslanib, jamiyat tomonidan amalga oshiriladigan qoidalarni bildiradi va ular iqtisodiy-ekologik siyosatning yo'nalishlarini belgilab beradi. PRTVATIZATSIYA - davlat tasarrufidagi mol-mulkning xususiylashtirilishi asosida individual yoxud kollektiv mulkdorlikning shakllanishi (qarang: xususiylashtirish). PROFESSIONAL - o'z ishining ustasi, kasbini yaxshi biladigan shaxs. PROGNOZLASH - biror obyektning yoki hodisaning kelajakdagi me’yoriy yoki maqbul holatlari, ularga erishish va ularni ro'yobga chiqarish yo'llari to'g'risidagi ehtimolga yaqin tasawumi ishlab chiqish. Prognozlash oldindan ko'rish shakli bo'lib, ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy dasturlar va rejalar ishlab chiqish uchun amalga oshiriladi. Turli xil tarkibiy qismlarni prognozlashga asoslangan qisqa muddatli (1,5) yilgacha, o'rta muddatli (5 yil) va uzoq muddatli (10-15 yil) prognozlar mavjud. Taqdim etish shakliga ko'ra, miqdoriy va sifat prognozlariga, tadqiqot obyektlarini qamrab olish bo'yicha umumiy va qisman prognozlashga taqsimlanadi. PROGRAMMALASH - ish faoliyati rejasi, asosiy prinsiplar, yo'nalishlarning vazifa va maqsadlarini bayon qilib berish. PROGRESSIV SO LIQ - soliqqa tortish bazasining oshishi bilan soliq stavkasining ko'tarilishi xarakterlidir. Progressiv soliqlarning orasida eng ko'p uchraydigani jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan soliqdir. Masalan, 2017-yil oktyabr oyidan boshlab respublikada minimal oylik maosh 149 775 so'm qilib belgilangan. 5 minimal oylik maoshdan 7,5%, 5 minimaldan - 10 minimalgacha oylik maoshdan 17%, 10 minimaldan yuqori oylik maoshdan 23% soliq olinadi. PROGRESSIV SOLIQQA TORTISH - soliqqa tortiladigan summaning o'sishiga mos ravishda soliq stavkasi ham ortadigan soliqqa tortish tizimi. Ular quyidagi shakllarda mavjud bo'ladi: l) oddiy progressiya - daromadning barcha summasi uchun soliqning — 322 '■ “’«та****’**®'— stavkasi daromadning o'sishiga muvofiq o'sadi (ortadi); 2) murakkab progressiya - daromad qismlarga bo'linadi va ularning har biri o'z stavkasi bo'yicha soliqqa tortiladi. Daromadning har bir keyingi qismi uchun soliqning stavkasi oldingisiga nisbatan yuqoriroq bo'ladi. PROGRESSIV XARAJATLAR - subyektning ishbilarmonlik faoliyatiga nisbatan tezroq o'sadigan xarajatlar. PROLONGATSIYA - l ) kelishuv shartnomalarining amal qilish muddatini uzaytirish; 2) o'zaro kelishgan holda sug'urta shartnomasining amal qilish muddatini uzaytirish. Prolongatsiya yozma ko'rinishda tasdiqlanishi mumkin. PROMESSA - Shunday hujjatki, unga ko'ra obligatsiya, yutuqli zayom yoki lotoreya bileti egasi (sotuvchi) yutuqni, agar u ushbu obligatsiya (bilet)ning yaqin oradagi tirajiga to'g'ri kelsa, ma’lum miqdordagi pulga boshqa shaxsga (xaridorga) sotish majburiyatini zimmasiga oladi. Yutuq chiqmasa, xaridorning hamma xuquqlari tugaydi. PROPORSIONAL QAYTA SUG'URTALASH - qayta sug'urtalash shartnomasini tuzish shakli. Bu erda qayta sug'urtalash kompaniyasi sug'urta mukofotlarining umumiy tushumidagi va sug'urta qoplamalarini to'lashda o'z ulushiga ega. Proporsional qayta sug'urtalash shartnomalari kvotali, eksedentli va kvota-eksedentli shartnomalarini o'z ichiga oladi. PROPORSIONAL SO L IQ .- soliq shaklida olinishi mumkin bo'lgan summa soliqqa tortish bazasining o'lchamiga (miqdoriga, hajmiga) proporsionaldir. Bu soliq yagona stavkali soliqlar jumlasiga kiradi. PROTEKSIONIZM SIYOSATI - davlatning milliy iqtisodiyotni chet el raqobatidan, ichki bozorni chet el tovarlari kirib kelishidan himoya qilishga qaratilgan siyosati. Eksportni rag'batlantirish, importni cheklash va shunga o'xshash tadbirlarni amalga oshirish uchun chet el tovarlariga ustama haqlar belgilash, boj haqlarini oshirish orqali proteksionizm siyosatini olib boradi. PROTSEDURALAR - o'tmish tajribasi uning muvaffaqiyati va mag'Iubiyati asosida ishlab chiqiladi. Protseduralar shunday sharoitlarda, yarn aniq vaziyat awalgisiga o'xshash bo'lganda ishlatiladi. Inson oldindan tayyorlangan qoida, ya’ni protsedura bo'yicha harakat qilayotgan bo'lsa, uning darajasiga ega bo'ladi. Shunday qilib protseduralar masalaning yechish kafolati va qarorning yechilishi aniq va to'g'riligini nazorat qiluvchi sifatida ishlatiladi. PROTEKSIONIZM - davlatning xorij raqobatidan ichki bozorni himoya qilish siyosati, mamlakatga olib kelinayotgan tovarlarga yuqori bojlar belgilaydi, ayrim tovarlarni olib kelish cheklanadi yoki umuman taqiqlanadi. PRUDON PER JOZEF (1809-1865) - fransiyalik mayda ishlab chiqarish iqtisodchisi va sotsiologi, mayda ishlab chiqarishni himoya qildi, “ishchi puli” orqali mahsulot sotishni, kapitalizmni isloh qilishni taklif etdi. Prudon pulga qarshi bo'Igan. Klassik maktabga muqobil fikrlar bildirgan. PUASHAL S O U Q .- daromad miqdoridan qat’iy nazar olinadigan soliq. PUDRAT - shartnoma yoki xo'jalik yuritishning bir turi. Bir tomonning ikkinchi tomon talabiga kora belgilangan ishni bajarishi to'g'risidagi shartnoma. Masalan, qurilish tashkilotining jamoa xo'jaligiga biror obyektni qurish to'g'risidagi kelishuvi. PUDRATCHILAR- yuridik va jismoniy shaxslar bo'lib, ular buyurtmachilar tuzgan shartnomalar asosida ishlami bajaradilar. Pudratchilar qurilish-montaj ishlarini amalga oshirish uchun ruxsatnomaga (litsenziyaga) ega bo'lishlari kerak. PUL - hamma tovarlar va xizmatlar ayirboshlanadigan, umumiy ekvivalent bo'Igan maxsus tovar, bozor iqtisodiyotining asosiy vositasi. Pul bozor yuzaga kelishi va rivojlanishining mahsulidir. Pul kelib chiqish tarixi va tabiatiga ko'ra 3 xil xususiyatga ega: a) hamma narsaga ayirboshlanadigan muhim xarid vositasi; b) boylik timsoli; c) mehnatni qiymat shaklida o'lchab boradigan vosita. PUL AGREGATLARI - pul guruhlari. Jamg'arila borib xarid qobiliyatini saqlovchi barcha pul vositalari pul agregati deb ataladi. Bunga naqd pullar, ma’lum muddatga yoki muddatsiz bankka qo'yilgan pullar, sertifikatlar va boshqalar kiradi. Pul muammosini muqobil o'lchovchi hisoblanadi. Hozirda quyidagi pul agregatlari farqlanadi: Mj - pullar, unga naqd pullar (metall va qog'oz pullar), chekli qo'yilmalar, gohida kredit kartochkalari kiradi. M - pullar, unga Mj cheksiz jamg'arma hisoblaridagi qo'yilmalar, qisqa muddatli qo'yilmalar kiradi. M - pullar, unga M muddatli yirik qo'yilmalar kiradi. PUL AKTTVLARI - ma’lum sohada korxonaning hisob raqami, kassasida bo' lgan pul mablag'lari. PUL AYLANISH TEZLIGI - nominal yalpi ichki mahsulotning o'rtacha yillik pul massasiga nisbati orqali aniqlaniladi. PUL BAZASI - bank tizimidan tashqaridagi naqd pullar va Markaziy bankdagi tijorat banklarining zaxiralari. PUL BOZORI - davlat xazinasiga bevosita naqd pul tushishini ta’minlaydi va firma yoki jismoniy shaxsga o'zlarining vaqtinchalikbo'sh mablag'laridan daromad olishga imkon beradi. Pul bozorisiz to'liq ma’nodagi moliya bozori bo'lishi mumkin emas. PUL BOZORI - pul taklifi va unga bo'Igan talab foiz stavkasi darajasi bilan aniqlanadigan bozor. Pulga talab xo'jalik faoliyati uchun zarur 3 2 4 pulga ehtiyoj dir. Uning shakllanishining asosiy ikkita sababi mavjud: a) insonlarga har doim tovar va xizmatlarni sotib olish uchun, korxonalarga esa resurslar olish uchun pul zarur bo'ladi; b) insonlar o'zlarining pullarini har xil (aksiya, obligatsiya va h.k.) shaklda saqlaydilar, demak, aktivlar tomonidan pulga talab bo'ladi. Pul bozoridagi talab va taklifning bir-biriga to'g'ri kelishi iqtisodiyot uchun o’ta muhim masala hisoblanadi. Ayrim sabablarga ko'ra muomaladagi pul massasining ko'payib ketishi inflyatsion jarayonlarning zo'rayishiga, jami talabning jami taklifga nisbatan oshib ketishi makroiqtisodiy muvozanatningbuzilishiga olib keladi. Pulning muomalada kamayib ketishi ham pirovard natijada jami taklifning jami talabdan oshib ketishi, umuman muvozanatning buzilishiga olib keladi. Shuning uchun pul bozorida talab va taklifni muvozanatlab turish lozim deb hisoblanadi. Buni, asosan, davlat o'zining chiqargan qimmatli qog'ozlarini sotish va sotib olish natijasida amalga oshiradi, ular ochiq bozorlardagi “operatsiyalar” deyiladi. PUL BOZORI DASTAKLARI - pulli dastak bo'lib, uning sohibiga ma’lum bir davr ichida kafolatlangan va qat’iy belgilangan pul daromadi olish huquqini beradi. PUL EMISSIYASI - amaldagi pul massasining ortishiga olib keluvchi pullami muomalaga chiqarish. PUL ISLOHOTI - pulni bekor qilib, yangi pul nusxalarining joriy etilishi. Pul islohoti qog'oz pullaming qadri ketib, ularning to'lov quwati nolga tenglashib qolgan kuchli inflyatsiya sharoitlarida amalga oshiriladi. PUL MABLAG'LARINING TUSHUMI VA CHIQIMI REJASI - korxona pul oqimlariniprognozlashtirish natijalarini aks ettirishga qaratilgan, pul mablag'larining yil boshidagi qoldiq ko'rsatkichi, reja davridagi tushum va chiqimi hamda pul mablag'larining yil oxiridagi qoldiq ko'rsatkichlarining o'zaro bog'liqligini ta’minlaydigan reja turi. PUL MASSASI - har qanday mamlakat iqtisodiyotida tovarlar va xizmatlar aylanishini ta’minlaydigan, xususiy shaxslar, institutsional mulkdorlar (korxonalar, birlashmalar, tashkilotlar va b.) va davlat egalik qiladian naqd va naqd pulsiz xarid hamda to'lov vositalari majmuyidir. PUL M IQDORI - muomalaga chiqarilgan metall tangalar va qo'g'oz pullari (xazina va bank biletlari) jami miqdori. Bankdagi barcha pul vositalari ham kiradi. Pul miqdori aholi qo'lida, kredit tizimi kassalari, korxona va tashkilotlarda to'planadi. PUL MUOMALASI - naqd pul bo'lib, tovarlar aylanishi va notovarlar harakati, to'lov va hisoblar uchun xizmat qiladi. Aynan bir jarayonning doimo bir xilda takrorlanishidir. 3 2 5 ------------------ PUL MUOMALASINING BARQARORLIGI - pulning xarid quwati pasaymagan holda uzluksiz harakatda bo'lishi. Pul muomalasining barqarorligini ta’minlash (awalo, bozorga yetarli miqdorda va sifatli tovarlar chiqarilishi) kerak. Tovarlar taqchilligi mavjud bo'lgan sharoitda pul muomalasi barqarorligiga erishib bo'lmaydi, tovarlar qimmatlashib, pul qadrsizlanib boradi. PUL QADRI - pulning tovar va xizmatlarni xarid etish, chet el valyutalariga almasha olish qobiliyati. PUL QIYMATI - pul birligiga almashtirilishi mumkin bo'lgan tovar va xizmatlar miqdori; pul birligini sotib olish qobiliyati; baho darajasiga teskari kattalik. PUL SHAKLIDAGI ASOSIY TRANSFERT - biror narsa sotib olish yoki aktivlarni (moddiy aylanma vositalar zaxirasi bundan mustasno) boshqalarga berish bilan bog'liq pul shaklidagi transfertga deyiladi. PUL SHAKLIDAGI IJTIMOIY YORDAM NAFAQASI - uy xo'jaliklariga davlat birliklariva notijorat tashkilotlar tomonidan naqd pul shaklida beriladigan joriy transfertlar. Bu nafaqa ijtimoiy sug'urta nafaqasi qanday maqsadni ko'zda tutsa, o'sha maqsadni ko'zda tutadi. Lekin pul shaklidagi ijtimoiy yordam nafaqasi ijtimoiy sug'urta dasturi hisobidan berilmaydi. PUL TAKLIFI (MUOMILADAGI PUL M IQDORI) - metall va qog'oz pullar, talab qilinganda beriladigan omonatlar, chek ko'rinishidagi omonatlar, shuningdek, (pul taklifining bir oz keng ma’nodagi ta’riflarida) muddatli omonatlar, depozitlar va hokazolar. PUL TIZIM I - tovar muomilasi rivojlanishining natijasi bo'lib, davlatlar tomonidan qonunchilik asosida mamlakatda pul muomilasini tashkil etish. PULGA BO'LGAN TALAB - uy xo'jaliklari va firmalar tomonidan bitimlarda to'lov vositasi sifatida foydalanish, ko'zda tutilmagan xarajatlar uchun saqlab turish, moliyaviy aktivlar sifatida foydalanib, daromad olish uchun jamg'arish maqsadida ega bo' lishga intilgan pul miqdori. PULGA UMUMIY TALAB - bitimlar uchun pul va aktivlar tomonidan pullarga talab summasi (qarang: pul bozori). PUL-KREDIT SIYOSATI - to'la bandlik sharoitida jami mahsulotni ishlab chiqarishga inflyatsiyaning tasirini kamaytirish yoki bartaraf etish maqsadida muomaladagi pul miqdorini o'zgartirish tushuniladi. Uning yordamida har qanday davlat mamlakatda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash vazifasini amalga oshiradi. Deyarli hamma mamlakatlarda muomaladagi pul miqdorini tartibga solishda quyidagi vositalardan foydalaniladi: a) ochiq bozorda operatsiyalar; b) hisob-kitob stavkasi siyosati; v) bank majburiy zaxiralarining me’yorini o'zgartirish siyosati. 326 PULLI KAPITAL DARO MAD LARI DAN OLINADIGAN SOLIQ. - dividendlar, aksiya va obligatsiyalarning foizlari, bankdagi g omonatlar bo'yicha foizlar, zayomlar bo'yicha yutuqlar va boshqa shunga o'xshash bir necha daromadlardan olinadi. Avstriya, Kanada, Ispaniya, Fransiya kabi mamlakatlarda amal qiladi. Pulli kapitalning egasiga daromad berilayotgan paytda soliq ushlab qolinadi. Soliqning stavkasi 20% dan 40% gacha tebranadi. PULNING AYLANISH TEZLIGI - muomaladagi pul birligining yiliga necha marta tovarlarni sotib olishga xizmat qilishi soni. PULNING XARID QOBILIYATI - aniq pul birligining bozordagi tarif va narxlar darajasi sharoitida ma’lum miqdordagi tovar va xizmadarga almashinuv qobiliyati. PULNING M IQDORIY NAZARIYASI - pul taklifi va iqtisodiyotdagi baholarning umumiy darajasi o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlikni o'rnatuvchi nazariya. Birinchi bor ingliz faylasufi va iqtisodchisi D. Yum tomonidan XVIII asrda ilgari surildi, amerikalik iqtisodchi I. Fisher tomonidan 1911 yilda rivojlantirildi va keyinchalik Kembrij universiteti iqtisodchilari tomonidan takomillashtirildi. PULNING MUOMALA TEZLIGI - yil davomida bir so'm (dollar, frank va hokazo)ning o'rtacha necha marta tovar va xizmatlar sotib olishga sarflanganligini ko'rsatuvchi son. PULNING QADRSIZLANISHI - xarid quwatining pasayishi (qarang: inflyatsiya). PULNING VAZIFALARI - pul vositachiligida bajarilishi mumkin bo'Igan tadbirlar bo'lib, ular 5 tani tashkil etadi: a) tovarlarning qiymat o‘lchovivazifasi,yanibarchatovarlardagavdalanganmehnatmiqdori pul orqali o'lchanadi; b) muomala vositasi vazifasi, yani tovarlar oldi-sotdi qilinishi muomalasi pul vositasida amalga oshiriladi; d) jamg'arish, xazina to'plash vositasi vazifasi, yani o'zida mehnatni gavdalantirgani uchun boylikning umumiy shakliga aylanadi va kishilar ehtiyojlaridan ortiqcha pullarni jamg'ara boshlaydilar. Lekin pulning boylik sifatida jamg'arilishi uchun uning qadri, xarid quwatining saqlanishi muhim ahamiyatga ega; e) to'lov vositasi vazifasi, nasiyaga sotilgan tovarlar va xizmatlar haqi to'langan pul to'lov vositasi vazifasini bajaradi; f) jahon puli vazifasini, tovarlar muomalasi bir mamlakat doirasidan chiqa boshlashi va xalqaro savdoning yuzaga kelishi bilan bog'liq. Jahon puli vazifasini oltin, u bilan bir qatorda konvertlangan valyutalar ham bajaradi. PUNKT - indeksning o'lchovbirligi. — ' X I I — QADRIYATLAR - subyekt, jamiyat, sinf, ijtimoiy guruhning hayot va ishning asosiy va muhim maqsadlari to'g'risidagi, shuningdek, ana shu maqsadlarga erishishning asosiy vositalari haqidagi tasawurlaridir. QAROR - bajarilishi mumkin bo'lgan ishning aniq yo'lini tanlab olishdir. Qaror boshqaruv faoliyatini oxirgi natijasidir. Agar boshqaruvda mehnat predmeti axborot bo'lsa, uning mehnat mahsuloti - boshqaruv qaroridir QAROR QABUL QILISH - mavjud holatning bo'lishi lozim bo'lgan holat bilan mos tushmasligi natijasida yuzaga keladi. QARSHI HARAKATLANUVCHI MARKETING - ilmiy-texnika progressi va atrof-muhitni muhofaza qilishga javob bermaydigan tovar va ishlab chiqarish vositalariga qarama-qarshi marketing chora-tadbirlarini tashkillashtirish. QARZDORLIK - debitorning kreditorga bo'lgan omonatlar qimmatli qog'ozlar (aksiyalar bunga kirmaydi), debitorning qarzga olgan mablag'lari (ssudalar) va boshqa turdagi schyotlariga nisbatan bo'lgan majburiyati. Bular muayyan muddat davomida qarz shaklida baholanishi ham mumkin. QARZGA OLINGAN VAJALB QILINGAN MABLAG‘LAR - bank kreditlari; kreditorlik qarzlari; aksiya va obligatsiyalar chiqarishdan kelib tushadigan foyda. QARZ KREDIT KAPITALI - bank, budjet, moliya muassasalari yoki boshqa korxonalarlan olinadigan kreditlar, chiqariladigan obligatsiyalar evaziga shakllanadi. QARZLI MOLIYALASHTIRISH - davlat tomonidan olinayotgan qarzlar - bu davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun zarur bo'lgan pul mablag'larini moliya bozorlaridan qarz olish yo'li bilan mablag' jalb qilishdagi davlat faoliyatidir. Asosan, davlat qarzlari ikkita vazifani bajaradi: fiskal - davlat g'aznasiga pul mablag'larini jalb qilish va iqtisodiy rivojlantirishni rag'batlantirish. QAT’ IY (ABSOLYUT) STAVKA - korxonalar soliqqa tortish qonunlari, belgilangan stavkalar orqali soliqqa tortiladi. QAT’IY VA YAKUNIY SHARTNOMAVIY NARX - bunda qurilishning butun muddatiga qabul qilingan shartnomaviy baho o'zgarmaydi. 328 Bunday baholar asosan muddati bir yildan oshmaydigan qurilish obyektlari uchun tavsiya etiladi. Ushbu narxlar tarkibida prognoz o'zgartirishlar kiritishni inobatga oluvchi pudratchi tashkilo darning riski ham hisobga olinadi. QATTIQ. MAJBURIYLIK, IMPERATIVLIK - davlat budjetining nazorat funksiyasiga tegishli bo'lgan uchinchi xususiyatdir. QATTIQ, NAZORAT YO'LI - bozor iqtisodiyotiga o'tishning muqobil yo'llaridan biri bo'lib, o'ta muhim tovarlarga davlat tomonidan qat’iy narx o'rnatiladi va nazorat qilinadi. Bu bilan ishlab chiqarish, almashuv, taqsimot qattiq nazorat ostida bo'ladi. Shu yo'l orqali qishloq xo'jaligi nisbatlari, iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy himoya markazdan turib boshqariladi. QAYD ETILGAN VALYUTA KURSI - Markaziy bank tomonidan valyuta intervensiyasi yordamida ta’minlab turiladigan valyuta kursi. QAYD NOMA - birlamchi hujjat yoki hisob registri. Qaydnoma yig'ma hujjat bo'lishi ham mumkin. Qaydnomadan buxgalteriya hisobining hamma shakllarida ham foydalaniladi. QAYISHQOQ. BUDJET - xo'jalik yurituvchi subyekt faoliyatining bir necha darajasini ko'zlab tuzilgan budjet. QAYTA ISHLASH SANOATI - sanoat va qishloq xo'jaligi xomashyosini qayta ishlash bilan shug'ullanuvchi ishlab chiqarish sohalari; qora va rangli metallar, kimyo va neft kimyosi mahsulotlari, mashinalar va uskunalar, yog'ochsozlik va selyuloza-qog'oz sanoati buyumlari, sement va boshqa xil qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat sanoati mahsulotlari ishlab chiqaruvchi, sanoat mahsulotlari va hokazolarni ta’mir qiluvchi korxonalar. QAYTA ISHLASHGA BERILGAN XOMASHYO VA MATERIALLAR - buyurtmachiga tegishlixomashyo va materiallar bo'lib, buyurtmachi ularni mahsulot ishlab chiqarish uchun boshqa shaxsga sanoat asosida qayta ishlashgaberadi hamda tuzilgan shartnomaga muvofiq mahsulot keyinchalik buyurtmachiga qaytariladi. QAYTA MOLIYALASHTIRISH SIYOSATI - Markaziy bank tomonidan kredit institutlarining veksellarini sotib olish shakli va qimmatbaho qog'ozlarni garovga olish yo'li bilan kreditlash tushuniladi. QAYTA SUG'URTALASH - sug'urtalashga riskni qabul qilish bilan bog'liq iqtisodiy munosabatlar tizimi (risklarni birlamchi joylashtirish); sug'urtalovchi muvozanatlashgan sug'urta portfelini yaratish va sug'urta operatsiyalarining moliyaviy barqarorligini ta’minlash maqsadida qabul qilib olingan riskning bir qismini o'zaro kelishilgan holda boshqa sug'urtalovchigaberishi (riskni ikkilamchi joylashtirish). Qayta sug'urtalash operatsiyalarini sug'urta kompaniyalar bilan bir qatorda, asosan, ixtisoslashgan qayta sug'urtalash kompaniyalari amalga oshiradi. Qayta sug'urtalash aktiv (riskni berish) va passiv (riskni qabul qilib olish) ko'rinishida bo'ladi. QAYTA SUG'URTALOVCHI - sug'urta brokeri yordamida qayta sug'urtalash uchun riskni qabul qilib oladigan jismoniy yoki yuridik shaxs. Qayta sug'urtalovchi yordamida riskni ikkilamchi taqsimlash amalga oshiriladi. Qayta sug'urtalovchi sifatida sug'urta kompaniyasi ham bo'lishi mumkin. Jahondagi eng yirik qayta sug'urtalovchilar guruhiga Myunxen qayta sug'urtalash jamiyati, Shveytsariya qayta sug'urtalash jamiyati, Kyoln qayta sug'urtalash jamiyatlari kiradi. QAYTA SUG'URTALOVCHI BROKER - ikkita sug'urta kompaniyasi o'rtasidagi professional vositachi. QAYTA TAYINL AN GAN AUDITORLIK TASHKILOTI - mazkur xo'jalik subyekti buxgalteriya hisobotini o'z amaliyotida ilk bor audit qilayotgan auditorlik tashkilotidir. Bundan mazkur buxgalteriya hisobotini oldin audit qilinganmi yoki yo'qmi hamda mazkur auditorlik tashkiloti ushbu xo'jalik subyektiga oldin ham ko'rsatganligi ahamiyatga ega bo'lmaydi. QAYTA TIKLANADI GAN ZAXIRALAR - to'liq ishlov berish natijasida tiklanadigan xomashyo va materiallar. QAYTA TIKLASH - mavjud ishlab chiqarishni texnik takomillashtirish, asosiy fondlarni kompleks ravishda yangilash va zamonaviylashtirish asosida to'liq qayta qurish jarayoni. QAYTARILADIGAN CHIQINDILAR - korxonaning asosiy va yordamchi sexlarida foydalanish yoki sotish mumkin bo'lgan chiqindilarga aytiladi. QAYTARILMAYDIGAN SARFLAR - ilgari qabul qilingan qarorlaming natijasida sodir bo'lgan oldingi davr xarajatlari. QAYTARILMAYDIGAN XARAJATLAR - boshqaruv qarorlari orqali tasir qilish mumkin bo'lmagan xarajatlar. QIMMAT PULLAR SIYOSATI - mamlakatdagi pul miqdorini cheklash yoki qisqartirishga qaratilgan hukumat siyosati. Bu siyosat mamlakatda inflyatsiya kuchayganda olib boriladi. Qimmat pullar siyosati kreditni qimmatlashtirib, uni olishni qiyinlashtiradi. ■ ч о у Yüklə 22,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|