Sh. I. Mustafakulov, O. A. Raximberdiyev, M. Sh. Egamberdiyeva iqtisodiy atamalarning
Yüklə 22,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 25,
35, 60 yoki 70 ta bo'Isa kifoya) sonli sotuvchilar harakat qiladilar. Monopolistik raqobatga quyidagi belgilar xos: a) sotuvchilarning narx ustidan nazoratijuda cheklangan; b) mahsulot siyosati, o'ralishi, joylashtirilishi va xizmatlar to'plami bo'yicha tabaqalashtirilgan. 1. Raqobat narxiy va g'ayri-narxiy usullarda olib boriladi. 2. Tarmoqqa kirish va chiqish hech qanday qiyinchiliklarsiz amalga oshiriladi. MONOPOLIYA (yun. tanho sotaman) - iqtisodiyotning biron-bir sohasidagi tanho hukmronlik. Monopohya ishlab chiqarish vositalari, ish kuchi va yaratilgan mahsulotlar asosiy qismining yagona yoki ozchilik korxonalar, tadbirkor shaxslar yoki davlat qo'lida to'planishi natijasida paydo bo'ladi. Monopol korxonalar hukmronlik mavqeyidan foydalanib, sarflarni kamaytirish, monopol baho belgilash orqali foyda ko'rish, raqobatning yo'qligi yoki zaifligidan bozorda o'z izmini o'tkazishi mumkin. Monopoliya bozor munosabatlarini cheklaydi, shu sababli davlatlar antimonopol chora-tadbirlar joriy etadilar. Monopoliya o'z tabiatiga ko'ra ishlab chiqarishda turg'unlik paydo qiladi, chunki monopol mavqega tayanib, sarflarni kamaytirmay foyda ko'rish, raqobatning yo'qligi yoki zaifligidan foydalanib, bozorda o'z izmini o'tkazishi mumkin. Monopoliya bozor munosabatlarini cheklaydi. MONOPOLIYADAN CHIQARISH - raqobat munosabatlarini rivojlantirishga yo'naltirilgan davlat tomonidan tartib-qoidalarning joriy etilishi. Bunda yirik korxonalar va xo'jalik tuzilmalari maydalashtiriladi yoki parallel tuzilmalar tashkil etiladi. Shu bilan birga, tarmoqqa yangi ishlab chiqaruvchilar kirishi uchun turli xil rag'batlantiruvchi sharoitlar yaratiladi. MONOPSONIYA - bozor holati. Bunda bozorda bir nechta o'zaro raqobat qiladigan korxonalar tovar ishlab chiqaruvchilar bo'lib, xaridor esa tanho bo'ladi. Natijada xaridor hukmini o'tkazib, bozorda yetakchi mavqeni egallaydi, ishlab chiqaruvchilarni narxni pasaytirishga majbur qiladi. MOSLASHTIRILGAN TOVAR - tovarning aniq iste’molchilar talab-istaklari va xususiyatlari, konkret iste’mol sharoitlariga moslashtirilgan varianti. M OTIV - ma’lum ehtiyojlarni qondirish uchun asos bo'ladigan kishining ichki faoliyat mazmuni. MOTIVATSIYA - o'z-o'zini va boshqalarni shaxsiy va tashkilot umumiy maqsadlariga erishishga qiziqtirish (rag'batlantirish) jarayoni. Real mehnat xulq-atvorini tushuntirish, asoslab berish uchun sabablar (mulohazalar) tanlashga qaratilgan og'zaki xatti-harakatdir. MOTIVLASHTIRISH - ruhiy omil bo'lib, shaxs faoliyatining manbayi, sababi, dalili va har xil ehtimollaridir. U xodimlarni jonli mehnat faoliyatiga rag'batlantiruvchi kuchli vositadir. MUALLIFLIK HUQUQI - qonun tomonidan adabiyot asarlari, musiqa, tasviriy sanat kabi ijodiy ishlaming mualliflariga qaratilgan himoya shakli. Mualliflik huquqi egalariga ma’lum ekskluziv huquq, shu jumladan, o'z ishlarini nashr qilish, qayta nashr qilish va ko'paytirish, o'z asarlarini sotish va nusxalarini tarqatish, ijro etish va yozish huquqi beriladi. MUAMMOLI O'QITISH - o'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli bo'lib, unda pedagog rahbarligida muammoli vaziyat yuzaga keltiriladi va uning hal qilinishida ta’lim oluvchilar faol mustaqil harakat qiladilar. MUAMMOLI SSUDALAR - qaytarilish muddati kelgan, lekin bank mijozining to'lovga noqobilligi tufayli to'lanmayotgan ssudalardir. MUDDATI O'TGAN KREDITLAR - kredit shartnomasida belgilangan qaytarish muddati, shuningdek, garchi ularning muddati uzaytirilgan bo'lsa, uzaytirish muddati ham tugagan qarzlardir. Muddati o'tgan kreditlar iqtisodiy mohiyatiga ko'ra qayta rasmiylashtirilgan hisoblanadi. Chunki kredit shartnomasida muddati o'tkazib yuborilganligi uchun oshirilgan foiz stavkalarini qo'llash ko'zda tutiladi. MUDDATI UZAYTIRILGAN KREDIT - ayrim hollarda kreditni qaytarish muddati kelmasdan awal qarzdor tomonidan bankka taqdim etilgan iqtisodiy asoslangan yozma iltimosnoma asosida kreditni qaytarish muddatini keyinroqqa surish to'g'risida filial kredit komissiyalari qarorlari asosida Bosh bank kredit qo'mitasi bilan kelishilgan holda ijobiy qaror qabul qilingan qarzlar. MUDDATLI KREDIT - kredit shartnomasiga ko'ra to'lov muddati hali yetib kelmagan ssudadir. MUHOFAZA MUDDATINI UZAYTIRISH - birlik mahsulot uchun zarur bo'Igan tovar moddiy zaxiralar o'zgarish koeffitsiyentini qoplash uchun zarur bo'Igan muddat. 2 9 0 MUHTOJLIK - kishining o'z hayoti va faoliyatida biror narsa yetishmayotgani, zarur bo'layotganini his qilishi; biror narsaga zaruriyat. MUJASSAMLASHTIRILGAN MARKETING STRATEGIYASI - korxona butun marketing kuch-g'ayratini bozorning bir yoki bir necha bo'g'iniga mujassamlashtirishdan iborat marketing turi yoki strategiyasi. MUKAMMAL (SOF) RAQOBAT - yuzlab, minglab mustaqil sotuvchi, xaridorlar mavjudligi hamda ularning erkin ravishda bozorga kirishi va undan chiqa olishi bilan tasniflanadigan bozor strukturasi. Ishlab chiqaruvchilarning har biri bozorda bir xil mahsulot sotishning kichik ulushiga ega bo'lganlari sababli bozor narxiga ta’sir eta ololmaydigan, shuningdek, unda bir xil mahsulot sotilgani uchun g'ayri-narxiy raqobat usulidan foydalanilmaydi. Amalda mukammal raqobat sof holda kam uchraydi. Ammo bir qator tarmoq bozorlari mavjud bo'lib, ular nisbatan shunday strukturaga ega. Masalan, qishloq xo'jaligi mahsulotlari bozori. MUKAMMAL BO LMAGAN RAQOBAT - sotuvchi va xaridorlarning soni cheklanganligi, bozorga kirish va chiqish qiyinligi, ayrim hollarda umuman mumkin emasligi, bozor agentlari narx darajasi va ishlab chiqarish ko'lamiga tasir eta olishi bilan xarakterlanadigan bozor strukturasi. Uning monopolistik raqobat, oligopoliya va monopoliya turlari mavjud (ushbu tushunchalarga qarang). MUKOFOT - tashkilot xodimlariga aniq natija uchun asosiy ish haqidan tashqari beriladigan qo'shimcha haq. MULK - birorta narsaga, mulkka egalik qilish; ega bo'lish; mulk, mol-mulk, ko'chmas mulk. Mulkchilik kishilar o'rtasida ishlab chiqarish vositalari va mehnat mahsulini o'zlashtirish yuzasidan paydo bo' lgan mulkiy munosabatlardir. Mulkning obyekti fuqaro yaratgan moddiy va madaniy boyliklar, tabiat boyliklari, intellektual mehnat mahsuli va mehnat qobiliyati hisoblanadi. Jamiyatda mulk turli shakllarda namoyon bo'lishi mumkin: xususiy, jamoa, davlat, aralash mulk va hokazo. MULK DAROMADI - mablag' yoki noishlab chiqarish aktivini boshqa institutsion birlik ixtiyoriga berganlik uchun moliya aktivi yoki noishlab chiqarish aktivi sohibi oladigan daromad mulk daromadi deyiladi. MULK OBYEKTI - inson yaratgan moddiy va madaniy boyliklar, tabiat boyliklari, intellektual mehnat mahsuli va insonning mehnat qobiliyati (ish kuchi). - « а г г а х к к а ? Q 1 ——1 >«»т?5$>вкка#>гь»*— MULK SOLIG'I - davlat tomonidan yuridik va jismoniy shaxslar (aholi, korxona va tashkilot) mulkidan majburiy undiriladigan to'lovlar. MULK SOLIG'I (MULKIY SOLIQ) - o'z tarkibiga ko'chmas mulk (yer, binolar) solig'i va shaxsiy mulk (asbob-uskunalar, zaxiralar) solig'ini oladi. Mahalliy hokimiyat organlari foydasiga hisoblanib, ko'pgina mamlakatlarda ular daromadlarining asosiy manbayi hisoblanadi. Bizning mamlakatimizda bu soliq yuridik shaxslarning mol-mulki va jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqlarga bo'lingan. MULK SUBYEKTI - jamiyatda ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy mavqega ega bo'lgan kishilar bo'lib, ular jamoa, sinf, tabaqa yoki boshqa ijtimoiy guruhlarga birlashgan bo'ladi. MULK UCHUN DAROMAD - hamma sektorlarga tegishli ko'rsatkich. Har bir birlik mulk uchun daromad olishi va berishi mumkin. MULKCHILIK - kishilar o'rtasida ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish va yaratilgan mahsulotni o'zlashtirish yuzasidan paydo bo' lgan, tarixan aniq bir shaklda namoyon bo'luvchi munosabatlar. MULKCHILIK SHAKLLARI - davlat, jamoa, xususiy va aralash mulklardir. MULKIY HUQUQLAR - agarda firmani barpo qilish uchun ko'pchilik mulkdorlarning mablag'lari foydalaniladigan bo'lsa, bunday korxona korporatsiya deb ataladi. MULKIY SOLIQQA TORTISH - soliq to'lovchining mulkidan, ko'p hollarda uning kapitalidan olinadigan soliqlar tizimi. Odatda, progressiv xarakterga ega. Mulkning o'lchami (hajmi, miqdori) oshishiga qarab soliq stavkasi ham ortadi. MULKIY SUG'URTA - turli ko'rinishdagi mol-mulklarni saqlash bilan bog'liq manfaatlar sug'urta munosabatlarining obyekti hisoblangan sug'urtaning mustaqil tarmog'i. Sug'urtalanuvchining shaxsiy mulki, uning qaramog'ida joylashgan mol-mulklar sug'urtalanishi mumkin. Sug'urtalanuvchi sifatida nafaqat mol-mulk sohiblari, balki mol-mulkning saqlanishi uchun mas’uliyatli bo'lgan jismoniy va yuridik shaxslar ham bo'lishi mumkin. MULTIKOLLINEARLIK - umumiy natijaga birgalikda ta’sir etuvchi omillar o'rtasidagi zich korrelyatsion bog'liqlik. MULTIPLIKATOR - 1. Ko'paytiruvchi; iqtisodiyot ta’limotlarida ma’lum bog'lanishlarni o'rganishda, multiplikatsiya effekti bor joylarda qo'llaniladi. Masalan, Keyns ta’limoti bo'yicha qo'yilgan 292 investitsiya va daromadlar o'rtasidagi bog'lanishni ko'rsatuvchi koeffitsiyent. 2. Akselerator mexanizmi - multiplikator va akseleratorning o'zaro harakati va birgalikda yalpi milliy mahsulot (YaMM) dinamikasiga tasiri. Investitsiyalarning o'sishi YaMM dinamikasiga multiplikativ ta’sir ko'rsatadi. Akseleratsiya qoidasining tasiri natijasida YaMM o'sishi investitsiyalarning tebranishini yuzaga keltiradi. MULTIPLIKATOR SAMARASI - investitsiyalar va davlat sarflarining yalpi milliy mahsulot hajmi ortishiga ta’sirining kuchayishi. Investitsiyalar oshgan sari YaMM hajmi birlamchi pul investitsiyalarga nisbatan katta miqdorda o'sadi, chunki investitsiyalar multiplikatsion (ortib boruvchi) samaraga olib keladi. Birlamchi samaradan keyin ikkinchi, uchinchi va h.k. samaralar vujudga keladi. Bir xil sohalardagi bandlik boshqa tarmoqlardagi bandlikka (hosila sifatida) olib keladi. Xuddi ana shu ortib boruvchi samara multiplikalashgan samara deyiladi. MUNOSABATLARNING FONDLILIK XUSUSIYATI - markazlashtirilgan pul fondlari (davlat budjeti, budjetdan tashqari fondlar) va markazlashtirilmagan pul fondlari (korxonalarda shakllantiriladigan moddiy rag'batlantirish, iste’mol va boshqa fondlar). MUNOSABATLARNING PULLI XUSUSIYATI - yaratilgan qiymatni taqsimlash bilan bog'liq pul munosabatlari hamda turli xil pul fondlarini shakllantirish bilan bog'liq munosabatlar. MUNOSABATLARNING TAQSIMLASH XUSUSIYATI - birlamchi taqsimlash (ish haqi fondini shakllantirish, foydani shakllantirish va boshqalar) va qayta taqsimlash (ish haqi fondini taqsimlash, foydani taqsimlash, soliqlar). MUNTAZAM RAHBARLAR - korxona va tashkilotlar asosiy faoliyatida band bo'Igan bo'linmalar rahbarlari. Funksional rahbarlar esa asosiy faoliyatda bevosita ishtirok etmaydigan bo'linmalar rahbarlaridir. MUOMALA XARAJATLARI - mahsulotlar muomalasi jarayoniga xizmat qiluvchi xarajatlardan iborat. Ular ikki ko'rinishda bo'lishi mumkin: l ) oldi-sotdi jarayoni bilan bog'liq bo'Igan xarajatlar (sofmuomala xarajatlari); 2) ishlab chiqarish jarayonining muomala sohasida ham davom etishi bilan bog'liq bo'Igan xarajatlar (mahsulotlarni saqlash, ortib jo'natish, qadoqlash va boshqalar). Muomala xarajatlari absolyut summalarda va mahsulot aylanmasiga nisbatan foizda ijtimoiy zaruriy xarajatlar chegarasida (doirasida) rejalashtiriladi. MUQOBIL SAVDO - eksport-import harakatlarida muvozanatni ta’minlash uchun tovarlar xaridini ular summasiga teng miqdordagi tovarlar yetkazib berish bilan qo'shib borish kelishuvlari. MUQOBIL STANDARTLAR - iqtisodiy jarayonni amalga oshirish davridagi o'rtacha bahodan kelib chiqqan holda hisoblangan standartlar. MUQOBILLASHTIRISH (OPTIMALLASHTIRISH) - topshirilgan chegaraga to'g'ri keladigan muqobillikning tashkil topish jarayoni. MUROJAAT TARQATISH - ma’Iumotlarni, murojaatni iste’molchilarga yetkazish yo'llari. MUSTAQIL FAOLIYAT КО ‘ RSATADIGAN AUDITOR - auditorlik faoliyatini jismoniy shaxs sifatida yuritishni tashkil etmasdan, xususiy tadbirkor sifatida belgilangan tartibda ro'yxatdan o'tgan auditor faoliyati. MUTANOSIB XARAJATLAR - o'zgaruvchan xarajatlarning bir turi. Bir necha mahsulot yoki ishlar turlariga taalluqli va subyektning ishbilarmonlik faolligi o'zgarsa o'zgarib turadigan xarajatlar. MUTAXASSISLAR - ixtisoslashtirilgan xodimlar bo'lib, ular mavjud bo'lgan axborotlar asosida ishlab chiqarish va boshqaruv xarakteridagi masalalarni hal qilish variantlarini ishlab chiqadilar. Boshqaruv mutaxassislariboshqaruvfunksiyalarivaularningkasbiytayyorgarligi bilan xarakterlanadi. Bosh mutaxassislar, yetakchi mutaxassislar, turli kategoriya darajadagi mutaxassislar farqlanadi. Mutaxassislar guruhiga injenerlar, iqtisodchilar, buxgalterlar, huquqshunoslar, psixologlar va boshqalar kiradi. MUTLAQ, HUQUQ, - faqatgina huquq egasi tomonidan yoki uning roziligi bilan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda uchinchi shaxsga berilishi mumkin bo'lgan mulkiy huquq. MUVAQQAT NARX - ayrim tovarlarga ma’lum vaqt oralig'ida amal qiladigan narx. MUVOZANAT NARX - talab bilan taklifni tenglashtiruvchi narx. Muvozanat narxga to'g'ri keladigan tovar miqdoriga muvozanat mahsulot miqdori deyiladi. MUZOKARALAR - ixtiloflarni hal qilish usuli sifatida taktik usullarning majmuyidan iborat bo'lib, qarama-qarshi tomonlarning o'zaro maqbul yechimga kelishlariga qaratilishidir. 294 NAFAQA - aholining ijtimoiy yordamga muhtoj qatlamlarining moddiy ta’minoti.Unafaqagamuhtojliktanolinganda,qonunhujjatlaribilan asoslanganda tayinlanadi va ijtimoiy ta’minot fondlari hisobidan to'lanadi. Nafaqa vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo'qotganda, homiladorlik va tug'ishda, bola tug'ilganda, bola parvarishi bo'yicha va shunga o'xshash boshqa holatlarda mamlakat fuqarolariga beriladigan doimiy ravishdagi yoki bir martalik pul to'lanmasi. NAFLIK - iqtisodiy ne’matlar, shaxs ehtiyojini qondirish darajasi. Ne’mat inson ehtiyojini qancha to'laroq qondirsa, uning nafligi shuncha yuqori bo'ladi. NAFLIK FUNKSIYASI - iste’mol qilingan ne’matlar miqdorining o'zgarishi natijasida olinadigan naflikning o'zgarishini ifodalovchi funksiya. NAFLILIK - ne’matning ehtiyojlarni qondira olish layoqati. Mehnat mahsuli ikki hil xususiyatga ega, ya’ni iste’mol qiymatiga, ma’lum bir naflilikka va qiymatga ega bo'ladi. Ne’matlarning naflilik darajasi turli xilda ifodalanadi hamda jismoniy va huquqiy sub’yektlarning ma’lum bir iste’mol darajalarini qanoatlantiradi. NAQD PULSIZ HISOB-KITOBLAR - korxona va tashkilotlarning tovar ayirboshlash, xizmat ko'rsatish va tovarsiz operatsiyalari bo'yicha bir-biriga bo'lgan talab va majburiyatlarni naqd pul ishlatmasdan pul mablag'larini bir hisob-varaqdan ikkinchi hisob-varaqqa o'tkazish orqali amalga oshirish tushuniladi. NAQD PULSIZ OBOROT - pul oborotining bir qismi bo'lib, unda pullar harakati o'zaro talablar hisobiga kredit muassasalardagi schyotlar bo'yicha pul o'tkazish yo'li bilan amalga oshiriladi va bunda naqd pullar ishlatilmaydi. NAQD TO'LOVLAR - tovar haqi etkazib berilganidan keyin sotuvchilar taqdim etgan hujjat bo'yicha shu zahoti yoki avans bilan to'lash. Xalqaro savdoda naqd to'lovlar chek, pul o'tkazish, akkreditiv va inkasso orqali amalga oshiriladi. NARX - tovar qiymatining pulda ifodalanishi. Narxni tovar qiymati belgilaydi, ammo bozor sharoitida u aniq qiymatdan yuqori yoki kam bo'lishi mumkin, bu esa bozordagi o'sha tovarga bo'lgan talab va uning taklifiga bog'liq bo'ladi. Tovar narxining darajasi, shuningdek, tovarning ijtimoiy foydaliligi, sifati va boshqa tovarlar o'rnini bosa 295 olishi muomaladagi pulning xarid quwatiga ham bog'liq bo'ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida erkin narxning quyidagi turlari mavjud bo'ladi: chakana, ulgurji, xalqaro, auksion, kelishuv, davlat belgilagan yoki davlat boshqarib turadigan narxlar. NARX BELGILASHDA PESHQADAMLIK - oligopolik bozordagi firma mahsulotga narxni belgilaydi, boshqa firmalar esa peshqadam belgilagan narxni hisobga olib, unga yaqin qilib narx qo'yadilar. NARX BILAN RAQOBATLASHUV - bozordagi raqobat usullaridan biri. Bozor narxini o'zgartirish orqali raqibni bozordan siqib chiqarib, o'z mavqeyini mustahkamlash. NARX CHEGIRIMI (TASHLAMASI) - ayrim hollarda tovar narxidan ma’lum qismi chegirib, olib tashlanishi yo'libilan pasaytirilgan narx. NARX CHIZIG‘ 1 - bir tovar narx diapazoni oralig'ida uning turli variantlariga har xil narxlar belgilash. NARX DIAPAZONI - aniq tovar narxining eng yuqori va eng quyi chegaralari oralig'i. NARX DISKRIMINATSIYASI - bunda firma bir xil tovarni turli narxda sotib olish imkoniyati har xil bo'Igan xaridorlarga sotadi. NARX HOSIL BO'LISH USULLARI - mahsulot va xizmatlar narxini shakllantirishda qo'llanuvchi usullar. Ularning xarajatlarga, xaridorlar liniyasiga va raqobatchilar narxiga asoslangan turlari mavjud. NARX KAFOLATI - ishlab chiqarish va savdo korxonasi omborida saqlanib, jo'natiladigan tovarlar qiymatini yo'qotmasligi uchun xaridor olib ketadigan paytda amal qilayotgan eng quyi narxdan past narx. NARX MEXANIZMI - narx signallari asosida resurslami taqsimlash va ulardan foydalanish (qarang: bozor mexanizmi). NARX OMILLARI - narxning shakllanishiga, uning o'zgarishiga ta’sir etuvchi omillar: qiymat, raqobat, naflik, talab va taklif. Ular harakati bir yo'nalishda bormay, narx darajasiga nisbatan qarama-qarshi ta’sir etishi mumkin. Ushbu omillardan biri narxni ko'tarsa, boshqasi pasaytiradi. Masalan, qiymatning pasayishi narxni arzonlashtiradi, talabning ortishi uni qimmatlashtiradi. Naflikning yuqori bo'lishi yuqori narxni taqozo etsa, raqobat kurashi uni pasaytiradi. NARX RAQOBATI - bozor narxini o'zgartirish orqali raqibni bozordan siqib chiqarish va o'z mavqeyini mustahkamlash. NARX SIYOSATI - narx va narx xosil bo'lishini boshqarish tadbir va strategiyalari, tovar yoki xizmatlarga ishlab chiqarish xarajatlari va 296 bozor kon’yunkturasiga mos keluvchi, xaridomi qondiruvchi va rejalashtirilgan foydani keltiruvchi narx belgilash san’ati. NARX USTAMASI - tovarning hisoblab chiqarilgan haqiqiy narxi ustiga qo'yiladigan qo'shimcha (ishlab chiqarish korxonasi) ustamasi, savdo ustamasi. NARX YORDAMIDA RAQOBATLASHUV - narxlarni tushirish yordamida olib boriladigan raqobat kurashining turi bo’lib, u raqobatchilardan mahsulot narxini pasaytirishni talab etadi. Buning uchun esa tadbirkor ishlab chiqarishni yangi texnika va texnologiya bilan ta’minlashi, mehnatni ilmiy tashkil etish yo'li bilan xarajatlami pasaytirishga erishishi shart. NARX-FRANKO - tovarnixaridorga tashib etkazib berish sarflarini ham o'z ichiga olgan ulgurji narx. U odatdagi transport sarflarining kiritilganligi bilan farqlanadi. NARXLAR (NARXLI) RAQOBATI - narx vositasida raqobatni amalga oshirib, raqiblarning bir-biriga nisbatan narxni pasaytirib borishlari. NARXLAR INDEKSI - har xil vaqt oralig'ida tovar va xizmatlarga narxning muvozanati o'zgarishini aks ettiruvchi ko'rsatkich. NARXLARJANGI - raqobatlashuvning narx vositasida olib boriladigan usuli .Uni olib borishdan maqsad muttasil yoki, uzoq vaqt narxlarni pasaytirib borish orqali raqiblarni tarmoqdan siqib chiqarishdir. NARXLAR KORREKTIROVKASI - bozor vaziyati o'zgarishiga narxlarning moslashuv jarayoni. NARX-NAVO - tovarlar narxlari, xizmatlar tariflari, to'lovlar, kreditlar, sug'urta foizlari (stavkalari) va narxningboshqa ko'rinishlari hamda ularning harakati. NARXNI O'ZGARTIRMAY RAQOBATLASHUV - bozordagi raqobat usuli, o'z tovarlarini sotish shart-sharoitini xaridor uchun qulaylashtirib, raqibni bozordan siqib chiqarish. NARXNI O'ZGARTIRMAY RAQOBATLASHUV - o'z tovarlarini sotish shart-sharoitini xaridor uchun qulaylashtirib, raqibni bozordan surib chiqarish. NARXNING QAYD QILINISHI - raqib korxonalarining o'zaro kelishib, o ‘xshash tovarlarga bir xil narx belgilashi. NARXSIZ RAQOBAT - narxga tegmay raqobatlashuv (mahsulot sifati, o'rami, savdo xizmati, rag'batlantirishni oshirish, yuqori texnologiyani o'zlashtirish, savdo taqsimoti va siljitishni yaxshilash va boshqalar). ^ 2 9 7 NARXSIZ RAQOBATLASHUV - raqobat kurashining bir turi, u tovarlarning texnik tasnifi va uning xossalarini (sifatini oshirish, qo'shimcha xizmatlarni taklif etish, dizayn va h.k.) o'zgartirish orqali amalga oshiriladi, shuningdek, unda reklama muhim o'rin tutadi. NATURA O'LCHOVI - hisobga olinayotgan narsaning harakatini, masalan, material, mahsulot va boshqalami natura holida ifodalash uchun xizmat qiladi. Turli xil xo'jalik mablag'larini qo'shishda natura o'lchovidan foydalanilmaydi. NATURA SHAKLIDAGI ASOSIY TRANSFERT - agar transfertda mulk aktiv uchun berilsa, natura shaklidagi asosiy transfert ro'y bergan bo'ladi. Bundan moddiy aylanma vositalar zaxirasi mustasnodir. NATURA SHAKLIDAGI BOSHQA IJTIMOIY TA’MINOT NAFAQALARI - nafaqalar natura shaklidagi ijtimoiy transfertlami o'z ichiga oladi. Ijtimoiy ta’minot jamg'armalari tomonidan uy xo'jaliklariga to'lov sifatida berilgan nafaqalar bundan mustasnodir. NATURA SHAKLIDAGI IJTIMOIY TRANSFERT - umum davlat boshqaruvining individual iste’moli, ijtimoiy ta’minot va notijorat tashkilotlarning jamg'armalari tizimi tarkibidagi natura tarzidagi ijtimoiy transfertlar. NATURA SHAKLIDAGI IJTIMOIY TRANSFERTDAN TASHQARI IJTIMOIY NAFAQALAR - ijtimoiy ta’minotda natura bilan beriladigan nafaqalar hamda nafaqa sifatida natura bilan beriladigan ijtimoiy yordamlar. Bu qoidadan ijtimoiy ta’minotda natura shaklida beriladigan nafaqalar hamda ijtimoiy yordam sifatida natura bilan beriladigan nafaqalar istisnodir. NATURA SHAKLIDAGI IJTIMOIY TRANSFERTLAR - umumdavlat boshqaruvi birliklari (ijtimoiy ta’minot jamg'armalari ham qo'shiladi) va notijorat tashkilotlar natura shaklidagi transfertlar sifatida yolg'iz uy xo'jaliklariga individual tovar va xizmat shaklida yetkazib beradigan transfertlar. Natura shaklidagi bu transfertlar bozorda sotib olingan yoki bozorga mo'ljallanmagan mahsulot sifatida umumdavlat boshqaruv birliklari yoki notijorat tashkilotlarda ishlab chiqarilgan bo'lishi ham mumkin. NATURA SHAKLIDAGI IJTIMOIY YORDAM NAFAQASI - umumdavlat boshqaruv birliklari va notijorat tashkilotlar tomonidan uy xo'jaliklariga natura shaklida beriladigan transfertlar. Bu nafaqa o'z tabiati bilan natura shaklidagi ijtimoiy taminot nafaqasiga o'xshab ketsa-da, ijtimoiy taminot dasturi doirasidagi nafaqa hisoblanmaydi. NATURA SHAKLIDAGI TRANSFERT - tovar yoki aktiv evaziga bevosita mulk berilsa, natura shaklidagi transfert ro‘y beradi. Bu turdagi transfertda naqd pul ishtirok etmaydi, ko'rsatilgan xizmat uchun ekvivalent sifatida hech narsa qaytarilmaydi. NATURAL DAROMAD - mehnat haqi hisobiga olinadigan va uy xo'jaliklarining o'z iste’moli uchun ishlab chiqargan mahsulotlari. NATURAL О ' LCHOVLAR - buxgalteriya hisobidagi o'lchovlarning biri bo'lib, uning yordamida buxgalteriya hisobi ob’yektlari to'g'risida natural (massa, uzunlik, metr va h.k.) ko'rinishidagi ko'rsatkichlar olinadi. Natural o'lchovlar asosiy vositalar, materiallar, tovarlar va boshqa moddiy qiymatliklarni hisobga olish uchun qo'llaniladi. Natural ko'rsatkichlar kattanazoratahamiyatigaega.Buko'rsatkichlarxo'jalik mablag'larini baholash yo'li bilan pul o'lchoviga aylantiriladi. NATURAL XO'JALIK - tarixan eng dastlab tarkib topgan xo'jalik shakli bo'lib, unda mahsulotlar bozorda sotish uchun emas, balki xo'jalikning o'zida uning xodimlari va yaratuvchilari iste’moli uchun yetishtiriladi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar o'sib, ijtimoiy mehnat taqsimoti chuqurlashib borishi natijasida natural xo'jalik o'rnida tovar xo'jaligi yuzaga keladi. Natural xo'jalikka patriarxal dehqon oilasi xo'jaligi, hozirgi oilalarning chorbog' xo'jaligi, shuningdek, ayrim korxonalar (agarda yetishtirilgan mahsulot xodimlarga bepul ulashilsa) misol bo'la oladi. NAVOIY ERKIN INDUSTRIAL IQTISODIY ZONASI - jahon standartlariga j avob beradigan va j ahon bozorlarida talab qilinadigan mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlaydigan, zamonaviy yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlarni tashkil etish uchun xorijiy investitsiyalarni, birinchi galda to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarni jalb etish bo'yicha qulay shart-sharoitlar yaratish, shuningdek, Navoiy viloyatining sanoat salohiyatini, ishlab chiqarish, transport- tranzit va ijtimoiy infratuzilmasini rivojlantirish maqsadida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 3 dekabrdagi “Navoiy viloyatida erkin industrial iqtisodiy zona tashkil etish to'g'risida’ gi qarori asosida tashkil etilgan. “Navoiy” erkin industrial iqtisodiy zona hududida xo'jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining asosiy yo'nalishi - zamonaviy xorijiy yuqori unumli asbob- uskunalar va texnika, texnologik liniyalar va modullar, innovatsiya texnologiyalarini joriy etish hisobiga yuqori texnologiyali, jahon bozorlarida raqobatbardosh mahsulotlarni keng ko'Iamda ishlab chiqarishdan iborat. 7QQ NAZARIYA - umumlashtirilgan bilim, voqelikning u yoki boshqa tomonlarini izohlash tizimi. Nazariya amaliyot bilan chambarchas bog'liq. Amaliyot va uning natijalari umumlashgan tarzda har qanday nazariyaga uzviy element bo'lib kiradi. NAZORAT - boshqaruv elementi sifatida bir vaqtning o'zida moliyani rejalashtirishda hamda operativ boshqarishda qo'llaniladi. Nazorat haqiqiy natija bilan rejadagi ko'rsatkichlarni taqqoslashga yordam beradi, moliyaviy resurslami o'stirish yo'llarini ko'rsatadi va ulardan samarali xo'jalik yuritish yo'llarini ko'rsatib beradi. NAZORAT PAKETI - egasini (aksiyadorni) aksiyadorlik jamiyatida amaldagi hokimiyat (ovozlarning ko'pligi) bilan ta’minlovchi aksiya ulushi. NAZORAT TAQQOSLASHLAR (BENCHMARKING) - o'z ustida ishlashdan faoliyatning biror bir sohasidagi dunyo yetakchilarining tajribasini o'rganishga o'tish. NAZORAT-HISOB NUQTASI - o'zi ishlab chiqargan yarim fabrikatlarning nazoratini amalga oshirish va hisob yuritish bo'yicha tugallanmagan mahsulotning joyini aniqlash. NAZORATNING MAQSADI - tuzatish choralarini ko'rish, aybdorlarni javobgarlikka tortish va buzishlarning oldini olishdan iborat. NEGOTSIANT - boshqa mamlakatlar bilan yirik savdo ishlarini bajaruvchi tijoratchi, savdogar. NEOLIBERALIZM - iqtisodiyot nazariyasidagi ushbu yo'nalish iqtisodiyotni davlat tomonidan tartiblashga qarshi chiqadi. Hozirgi zamon neoliberalizmi ikkita, chunonchi, bozor xo'jaligi yuritishning samarali shakli sifatida iqtisodiy o'sishga yaxshi sharoit yaratadi va iqtisodiy faoliyat sub’yektlarining erkinligi ustuvor bo‘ lishi kerak degan xulosaga asoslanadi. Asosiy vakillari L. fon Mizes (1881- 1973), F. fon Xayek (1899-1992) bo'lib, bu oqim Avstriya maktabi deb ham yuritiladi. Sotsialistik (imperativ) rejalashtirishga qat'iy qarshi, chunki bu rejalangan tartibsizlikka olib keladi, mehnat taqsimoti, xususiy mulk va erkin almashuv tsivilizatsiyaning mutlaq asosi deb sanaladi. Xayek 1974 yilda Nobel mukofoti sovrindori bo'lgan. Neoliberalizm g‘oyalari asosida “Ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti” yuzaga keladi, uning asoschilari - nemis olimlari V.Rebke (1899-1966), V.Oyken (1891-1950), L.Erhard (1897- 1977)lardir. Bu konsepsiya GFR va Shvetsiyada yaxshi natija berdi, uning asosiy g'oyalari mustaqil O'zbekiston iqtisodiyotida qo'IIanilmoqda. Ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotining asosiy qoidalari: erkin baholarning zarurligi; erkin raqobat; talab 300 va taklifning muvozanati; iqtisodiyotning muvozanati; davlat bozor xo'jaligida shu shartlarni kafolatlashi va uning ijtimoiy yo'naltirilgan rivojini ta’minlash. Neoliberalizm nafaqat ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan, balki kapitalizmning erkin raqobatlarga asoslangan davridan ham qat’iyan farq qiladi. Mustaqil O'zbekistonda undan ijobiy foydalanilmoqda. NETTO - o'ralmagan holdagi tovarning sof massasi; foiz skidkasini chegirgan holdagi tovarning sof bahosi; xarajatlarni chegirgan holdagi sof daromad. NETTING - mijozning barcha pul talablarini uning barcha pul majburiyatlariga nisbatan hisobga olish orqali amalga oshiriladigan kliring usuli. NETTO-STAVKA- brutto-stavkaning asosiy tarkibiy qismi. Netto-stavka sug'urta qoplamasini to'lashga mo'ljallangan pul mablag'lari resurslari bo'lib, u brutto-stavkaning 90 foizigacha miqdorini tashkil etadi. NISBIY AFZALLIK - ayrim iqtisodiy agentlarning tovar va xizmatlarni kamroq xarajatlar evaziga ishlab chiqarish xususiyati. Makrodarajada nisbiy afzallik prinsipi ishlab chiqarish va eksportning samarali strukturasini shakllantirish uchun qo'llaniladi. NISBIY AFZALLIK PRINSIPI - D.Rikardo tomonidan izohlab berilgan prinsip bo'lib, ishlab chiqarish omillari (kapital, mehnat, yer) xarajatlarining afzalligini ko'rsatadi va tashqi iqtisodiy aloqalarda keng qo'llaniladi. NISBIY USTUNLIK - ishlab chiqarilayotgan mahsulotning muqobil qiymati boshqa mamlakatlarnikiga nisbatan past bo'lganda, yuzaga kelgan holat. Erkin savdo taqqoslash xarajatlari qoidasiga asoslanganligi sababli jahon iqtisodiyoti resurslarini samarali joylashtirish va farovonlikning yuqori darajasiga erishish imkoniyatiga egadir. NIZO - birgalikda amalga oshiriladigan faoliyat davomida ikki va undan ortiq kishilar o'rtasida maqsadlar, manfaatlar, pozitsiyalar (nuqtai nazar), fikr-mulohazalar yoki g'oyaviy qarashlar asosida yuzaga keladigan keskin kelishmovchilik. Tashkilotlarda yuzaga keladigan konfliktlarning eng xavfli oqibatlaridan biri shuki, vujudga kelgan . va avj ola boshlagan nizo oqibatida inqirozli vaziyat yuzaga kelishi mumkin. Boshqa tarafdan olib qaralsa, inqirozli vaziyatlar ham pirovardida turli xil to'qnashuvlarga sabab bo'lishi mumkin. NIZOLARNI BARTARAF ETISHGA YO'NALTIRILGAN STRATEGIYA - vujudga kelgan ixtilof zamiridagi muammoni bartaraf etish yo'llarini izlashga va ziddiyat ishtirokchilarini o'zaro murosaga ^ 401 -- keltirishga qaratilgan muayyan chora-tadbirlar majmuyi. Ushbu xildagi strategiyani ro'yobga oshirmoq uchun nizolami keltirib chiqargan real sabablar, shart-sharoitlarni chuqur tahlil qilish asosida ulami bartaraf etish vositalarini izlab topish lozim bo'ladi. Tashkiliy-tuzilmaviy, ma’muriy va shaxslararo nizolarni boshqarish tafovutlanadi. NIZOLI HOLATNING TAHLILI - nizoli vaziyatni yuzaga keltirgan omillarni aniqlab olib, nizoni yuzaga keltirgan sabablarni, ulami bartaraf etish yo'llari va vositalarini aniqlashga xizmat qiluvchi ish jarayoni. NIZOM (USTAV) - korxonani tashkil qilishning qonuniyligini tasdiqlovchi, korxona xarakteri va faoliyat turi, qoidalari, a’zolar o'rtasidagi munosabatlar va hokazolarni o'z ichiga oluvchi rasmiy hujjat. NIZONING RIVOJLANISH JARAYONI - muayyan makon va zamonda nizoni keltirib chiqargan voqealar rivoji, jarayon ishtirokchilarining o'zaro munosabatlarida kuzatiladigan dinamik o'zgarishlar. Ayni jarayonning to'rt bosqichini ajratib ko'rsatish mumkin: nizoning zimdan yetilib borishi, insident (janjal)ning ro'y berishi, o'zaro munosabatlardagi tanglik, nizoning barxam topishi. NOANIQLIK - axborotlar yetarli, to'liq bo'lmaganda qabul qilingan qarorlarda noaniqlik vujudga keladi. Noaniqlik sharoitida qabul qilingan qarorlar natijasida tavakkalchilik vujudga keladi. N OBOZOR ISHLAB CHIQARISH - tovar va xizmatni bozor bahosidan past yoki bepul berishga qaratilgan amaliyot yoki faoliyat turi. NODAVLAT MOLIYAVIY NAZORATI - xo'jalik yurituvchi sub’yektlarning moliyaviy ahvoli va likvidliligi, moliyaviy hisobotlarining ishonchliligi, foydaliligi va to'lovga layoqatliligi ustidan auditorlik firmalari, korxona va tashkilotlarning rahbariyati va moliyaviy xizmatlari, aksionerlari, tijorat banklari, sug'urta firmalari tomonidan amalga oshiriladigan nazorat. NODAVLAT MOLIYAVIY NAZORATINING MAQSADI - joylashtirilgan kapitaldagi foyda normasini oshirish maqsadida davlat foydasidagi ajratmalar va boshqa xarajatlarni minimallashtirish NODISKRETSION FISKAL SIYOSAT - iqtisodiy kon’yunkturani o'zgartirish sababli davlat budjeti sarflari va soliqlarning nisbiy darajalaridagi avtomatik o'zgarishlar. Avtomatik deganda shunday iqtisodiy mexanizm tushuniladiki, u iqtisodiy ahvolning o'zgarishiga tezda javob qaytaradi, bunda hukumat hech qanday choralar ko'rmaydi Unga birinchidan soliq tushumlarining o'zgarishi kiradi. — 302 Soliqlar miqdori esa daromadlarga bog'liq bo'ladi. Shuning uchun yalpi milliy mahsulotning o'sishi sharoitida, ya’ni iqtisodiyotning ko'tarilishi sharoitida soliq tushumlari avtomatik tarzda oshib boradi, bu esa sotib olish qobiliyatining pasayishi va iqtisodiy o'sishini to'xtatib turadi. NOEMISSIYAVIY QIMMATLI Q O G 'O ZLA R - emissiyaviy qimmatli qog'ozlar tushunchasiga oid bo'lmagan qimmatli qog'ozlar. NOISHLAB CHIQARISH ASOSIY VOSITALARI - bunga ishlab chiqarishga taalluqsiz bo'lgan madaniy-maishiy, sog'liqni saqlash muassasalari, kommunal xo'jalik korxonalari va shu kabi tarmoqlar xizmat qiladi va ishlab chiqarish jarayonida qatnashmaydi. Ular ishlatish jarayonida asta-sekin eskirib, o'z qiymatini qisman yo'qotib boradi. NOISHLAB CHIQARISH AKTIVLARI (ISHLAB CHI QARILMAG AN AKTIVLAR) - ishlab chiqarish jarayonining mahsuli. NOKAPITALISTIK (KAPITALIZMNI CHETLAB) RIVOJLANISH KONSEPSIYASI - ilgari qoloq bo'lgan, kapitalizm taraqqiyoti bosqichini to'la bosib o'tmagan mamlakatlar uchun tavsiya etilgan rivojlanish yo'li. Bir qancha mamlakatlar shu yo'ldan borib, sotsializm quryapmiz, deb o'ylagan. Hayot buni inkor etdi. NOKOOPERATIV О ‘YIN - o'yinda qatnashchilar mustaqil ravishda qaror qabul qiladi (iqtisodiyotda misol sifatida oligopolikbozordaharakat qiluvchi firmalar o'rtasidagi “Narxlar jangini” keltirish mumkin). NOL SO'M YUTUQQA EGA BO'LGAN O'YIN - o'yinda bir kishining yutug'i boshqa o'yinchilarning yutqazgan summalari yig'indisiga teng. NOL-GIPOTEZA - ikkita to'plam taqqoslanadigan belgilarga qarab bir-biridan farq qilmaydi, deb aytilgan taxmindir: / 0: Yüklə 22,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|