Sharq olimlarining matematika fanini rivojlanishida

www.pedagoglar.uz 
 
45-son 7–to’plam Iyun 2023
Sahifa: 105 
sohasida qilgan kashfiyotlari juda katta. Uning zamonida hisoblash ehtiyojlari uchun 
60 li sanoq sistemasidan foydalanilar edi. U birinchi bo‘lib o‘nli kasrlarni kashf qildi 
va ular ustida amallar bajarishning qoidalarini ko‘rsatib berdi. Koshiyning ikkinchi 
kashfiyoti sonlardan p-darajali ildiz chiqarish amali edi. Koshiy Umar Xayyom 
asarlari orqali formulani ixtiyoriy natural darajalar uchun bilgan va undan ixtiyoriy 
sondan natural darajali ildiz chiqarishda foydalngan. Bu usul Koshiygacha 
bo‘lmaganmi, degan savolga matematika tarixchisi P.Lukey bu usul kub ildiz 
chiqarish uchun Ahmad al-Nasafiyda uchrashini aytadi. Lukey Nasafiy bilan Koshiy 
orasidagi davrda bu usul bilan Umar Xayyom shug‘ullangan bo‘lishi kerak deb 
taxmin qiladi. Lekin bu usulning istalgan natural p-lar uchun umumlashtirishi, 
shubhasiz, Koshiyga taaluqli. 
Sharq matematik olimlari haqida gapirilganda Farobiyning o’rni benihoya 
e’tiborga sazovordir. Shu narsa diqqatga sazovorki, Forobiy tabiiy va ijtimoiy 
fanlarni vazifasidan kelib chiqib toʻgʻri farqlagan. Uning talqinicha, matematika, 
tabiatshunoslik, metafizika fanlari inson aqlini bilimlar bilan boyitish uchun xizmat 
qilsa, grammatika, mantiq, sheʼriyat kabi ilmlar fanlardan toʻgʻri foydalanishni, 
bilimlarni boshqalarga toʻgʻri tushuntirish, yaʼni aqliy tarbiya uchun xizmat qilgan. 
Siyosat, axloq, taʼlim-tarbiyaga oid bilimlar esa kishilarning jamoalarga birlashuvini, 
ijtimoiy hayotga tegishli qoidalarni oʻrgatadi. Forobiy insonning amaliy faoliyati 
uchun tabiiy fanlarning ahamiyatini yaxshi tushunadi. Bunday fanlarni u real narsalar 
haqidagi ilmlar deb ataydi. U yunon tabiatshunoslari Evklid, Ptolemey, Galen 
kitoblariga yozgan sharhlarida, oʻzining geometriyaga doir kitobida antik dunyo, 
oʻrta asr matematik gʻoyalarining yirik bilimdoni sifatida maydonga chikdi, 
matematikaning bir qancha murakkab kategoriyalari va mavhum tushunchalarini 
ilmiy nuqtai nazardan hal etish yoʻllarini qidirdi, xususan son haqidagi ehtimollik 
nazariyasi toʻgʻrisidagi gʻoyalarni boyitdi. 
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash joizki, hayotimizda chuqur o‘zgarishlar yuz 
bermoqda. Xalqimizning asriy orzusi mustaqillikka tinch, parlament yo‘li bilan 
erishdik. Istiqlol tufayli o‘zbek xalqi o‘zining haqiqiy tarixini, jahon tan olgan 

---