Shaxsiy kompyuterlarning dasturli ta‘minoti. Operatsion tizimlar, utilitlar, drayverlar

Operatsion tizimlar
Operatsion tizim (OS)-bu kompyuter bilan foydalanuvchi o`rtasida muloqotni o`rnatuvchi, kompyuterning asosiy va qo`shimcha qurilmalari testdan o`tkazuvchi va qurilmalar ishini boshqaruvchi dasturlar to’plamidir. Bu dasturlar kompyuter ishga qushilishi bilan kompyuter xotirasiga yo’qlanadi.
Operatsion tizim foydalanuvchiga kompyuter qurilmalari bilan qulay muloqot usulini ta‘minlaydi.
Operatsion tizimlar dasturlar guruhi juda katta ahamiyatga ega. Bu dasturlar kompyuter ishini boshqaradi, har xil dasturlarni kompyuter xotirasiga yo’qlaydi va bajaradi, fayllar, kataloglar va disklar ustidan har xil amallarni bajaradi.
Hamma dasturlar shu operatsion tizimli dasturning imkoniyatlaridan foydalanadi va shuning uchun hamma dasturlar faqat shu dastur orqali ishga tushadi.
Eng taniqli operatsion tizimlar: MS-DOS va Windows (Microsoft korporatsiya) dunyodagi kompyuterlarning 75-80%, Makintosh (Apple firmasi) dunyodagi kompyuterlarning 5-10%, Linux va Unix dunyodagi kompyuterlarning 10-15%. MS-DOS operatsion tizimi bilan biz keyin yaqinroq tanishamiz
Odatda shaxsiy kompyuterlarda Microsoft Corporation firmasi ishlab chiqqan MS DOS Windows yoki ularning variantlari PC DOS, Compact DOS yoki kompaniyalarning boshqa operatsion tizimlari o`rnatiladi.
Hozirgi kunda deyarli barcha kompyuterlarda Windows tizimi o`rnatilmoqda.


Utilitlar va drayverlar
Utilita-dasturlar bu operatsion tizimni imkoniyatlarini kuchaytiruvchi dasturlar. Masalan: disklar ustidan har xil amallarni bajaruvchi dasturlar, kompyuter ishini tezlashtiruvchi dasturlar, malumotlar xajmini o`zgaruvchi dasturlar, viruslarni aniqlovchi dasturlar va hokazo. Masalan, qattiq disk (vinchester) bilan turli ishlarni amalga oshirish uchun maxsus dasturlar zarur.
Vinchesterni bo`laklarga bo`lish, uning ma‘lum bo`laklarini parol bilan ximoyalash uchun Disk Manager deb ataluvchi dastur ishlatiladi.
Diskning xolatini tekshirish uchun esa NDD (Norton disk doctor) dastursi ishlatiladi. Bu dastur yordamida disk segmentlari tekshirilib, undagi xatoliklar topiladi va bartaraf etiladi.
Diskdagi ma‘lumotlarni optimizatsiya qilish, ya‘ni bir tartib bilan joylashtirib chiqishga xizmat qiluvchi SD (Speed Disk) dastursi mavjuddir. Uning yordamida diskdagi ma‘lumotlar tartibga keltiriladi, bu esa diskdagi ma‘lumotlarga murojaat qilishni yengillashtirib, kompyuter ishini tezlatadi.
Yuqorida sanab o`tilgan dasturlarni ishlatish qulay bo`lib, dialog darchasida hosil bo`ladigan menyu punktlaridan mosini tanlash va ishlatishdan iboratdir.
Utilitlar guruhlarga birlashtirilib, ularning eng ko`p ishlatiladiganlari Norton Utilities, PC Tools Deluxe, Mace Utilities lar bo`lib xisoblanadi.
Utilitlarni quyidagi tartibda guruxlarga bo`lib chiqish mumkin:
• Siqadigan dasturlar maxsus usullarni qo`llagan xolda ma‘lumotlarni siqilgan xolda joylashtirib, ularning arxiv nusxalarini xosil qilishga yordam beradilar. Masalan, PKZIP, PKUNZIP va ARJ dasturlari bularga misol bo`la oladi.
• Disklardagi ma‘lumotlarning rezerv nusxalarini xosil qiladigan dasturlar qattiq 1076 diskka yozilgan ma‘lumotlarni tezlik bilan disketlarga yoki strimmerlarga nusxalash uchun yordam beradilar.
Masalan, Norton Backup, Fast Back Plus.
• Antivirus dasturlari xilma-xil turdagi viruslarga qarshi samarali kurashish uchun xizmat qiladilar
• Kommuniktsion dasturlar kompyuterlararo ma‘lumotlarni almashinish uchun ishlatiladilar. Masalan, Brooklin Bridge, DeskLink, LapLink, Fast Link. Telemate, Procomm, Dataline dasturlari kompyuterlarning telefon kanallari orqali muloqot qilinishiga yordam bersa, WinFax Pro, Bit Fax, Fax It dasturlari telefon ma‘lumotlarini faks modem orqali uzatish imkoniyatini yaratadilar.
• Kompyuterni diagnostika qilish dasturlari uning konfiguratsiyasini va ishga layoqatliligini tekshirishga imkon beradi.
Masalan, Cheeck It, ND lags, Control Room, System Sleuth dasturlarini shu dasturlar turkumiga kiritish mumkin.
Disklarni tekshirish uchun Disk Technician Advance, Calibrate dasturlari qo`llanilishi mumkin.
• Disk uchun mo`ljallanilgan dastur-kesh diskdan ma‘lumot o`qishni ancha tezlashtirishga imkon beradi, chunki ushbu xolda operativ xotirada diskning tez-tez ishlatilib turadigan bo`laklarini o`z ichiga olgan kesh-bufer xosil qilinadi. Masalan, Smart Drive, NKache, Super PC Kwik.
• Disklarni optimizatsiya qilish dasturlari disklarda saqlanadigan ma‘lumotlar hajmini ancha oshirishga va ma‘lumotlarni tezroq topishga yordam beradi. Masalan, Speed Disk yoki Fast Trax dasturlari.
• Disklarni dinamik siqishtirishga imkon beruvchi dasturlar disklarda saqlanilishi mumkin bo`lgan informatsiya hajmini ancha oshirishga yordam beradi. Masalan, Stacker, Double Space, Super Stir dasturlari.
• Avtonom ravishda chop qilish dasturlari (skulerlar) fayllarni chop qilishni boshqa ishlar bilan bir vaqtda amalga oshirishga imkon beradi.
Masalan, Print Cashe dasturi.
• Xotirani boshqarish uchun mo`ljallanilgan operativ xotirani yaxshiroq boshqarish uchun ishlatiladi. Masalan, Software Carousel va Switch It dasturlari xotiraga bir qancha dasturlarni yuklashga va biridan ikkinchisiga osonlik bilan o`tishga yordam beradi.
Boshqa ko’p tarqalgan tizimli dasturlardan biri bu drayver dasturlari va dastur-koplamalar.
Drayverlar-dasturlar bu operatsion tizimga tashqi va ichki qurilmalar bilan ishlashda qulayliklar yaratuvchi dasturlar. Bu dasturlar asosan shu qurilmalar chiqaruvchi firmalarda yaratiladi va qurilmalar bilan birga tarqalinadi.
Masalan: monitorlar drayverlari, СD-ROM lar drayverlari va hokazo.
Dastur koplamalar bu operatsion tizimning imkoniyatlardan chiroliy va qulay holda foydalanishni taminlovchi dasturlar. Shulardan eng taniqliysi bu NORTON COMMANDER dasturi.