Simliklar agroekologiyasi va introduksiyasi kafedrasi «Dorivor o’simliklar flora va sistematikasi» fanidan kurs iShİ Mavzu

2.KURSISHININGMAQSADI:
Ma’lumki, hamdo‘stlik mamlakatlarining hududini o‘ndan bir qismini o'rmonlar tashkil qiladi. Ular ichida juda ko‘p miqdorda turli dorivor о‘simiiklar o‘sadi. Shuning uchun ham o ‘rmonlarni
muhofaza qilish ularda yowoyi holda о ‘sadigan dorivor o'simliklami muhofaza qilish muhim ahamiyatga ega. Tabiatni, atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy boyliklardan (o‘rmon, suv va suv boyliklari, yer osti boyliklari va boshqalar) to" g‘ri va oqilona foydalangan holda, ularni kelgusi avlodlar uchun saqlab qolish zarurligi bizning asosiy qonunimiz – Respublika Konstitutsiyasida o‘z aksini topgan. Akademiklar E.M.Lavrenko va A.L.Taxtadjyanlar tashabbusi bilan tuzilgan ≪Qizil kitob≪ning yo‘qolib ketgan va yo‘qolib ketish xavfi bo‘lgan o‘simliklarni, jumladan dorivor o‘simliklami tabiiy o ‘sish haroitida saqlab qolishda, ya’ni ularni muhofaza qilishda ahamiyati juda kattadir. ≪Qizil kitob≪da yo‘qolib ketgan va yo‘qolib ketish xavfi bo‘lgan o ‘simliklami faqat ro‘yxati keltirilgan bo‘lmay, kitobda shu o‘simliklami tabiiy o ‘sish sharoitida saqlab qolish va tiklash qanday choralar ko‘rish lozimligi hamda yo‘qolib ketish sabablari keltirilgan. Sobiq Ittifoq ≪Qizil kitob≪iga 444 ta, 0 ‘zbekiston ≪Qizil kitob≫iga 163 ta o‘simlik, shu jumladan 20 tadan oshiq dorivor o‘simiiklar kiritilgan. Ulammg xom-ashyosini turli maqsadlar uchun yig‘ish qat’iy man etiladi. Shuning uchun zarur bo‘lsa ularni plantatsiyalarda o‘stirish talab etiladi.
Ma’umki hududlarda o‘sadigan o'simlik va yashaydigan hayvonlami tabiiy sharoitda saqlab qolish uchun qo‘riqxonalar tashkil qilishni ahamiyati kattadir. Dorivor o‘simliklami tabiatdagi zaxirasini saqlab qolish va har yili ulardan ma’lum miqdorda mahsulot tayyorlab turish maqsadida, yuqorida aytib o‘tilgan tadbirlardan tashqari yana quyidagi qoidalarga rioya qilish maqsadga muvofiqdir:
1. Dorivor o‘simlik mahsulotlarini o‘z vaqtida to‘g‘ri va kerakli miqdorda tayyorlash, to‘g‘ri quritish va saqlash lozim. Bu esa yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklami ortiqcha yig‘ib, keyinchalik ulami mog‘orlatib va chiritib yoki qurtlatib ketishi natijasida tashlashdan saqlaydi.
2. Dorivor o‘simlik mahsulotlarini ilmiy asoslangan reja bo‘yicha, ko‘p o ‘sadigan joylarni va zaxirasini to‘g ‘ri aniqlab ilgan hamda tayyorlanadigan joylarini vaqt-vaqtida almashtirib turgan holda yig‘ish lozim. Agarda shu keltirilgan qoidalarga amal qilinsa, bu dorivor о ‘simliklami tabiatda o ‘sish joyini saqlab qolish mumkin.
3. Ko‘p yillik o‘simliklaming yer ustki qismi (bargi, guli, mevasi) dan dori tayyorlanadigan bo‘Isa, ularning ildizi bilan sug‘urib olmaslik lozim. Bordi-yu, yer ostki organlari (ildizpoya, ildiz, tuganak) kavlanadigan bo‘lsa, mevasi pishib to‘kilgandan so‘ng yig‘ish kerak. Aks holda shu dorivor о ‘ simliklar keyinchalik с ‘sha joyida о‘sib chiqmasligi mumkin.
4. Yovvoyi holda o‘sadigan dorivor о‘simliklar dori tayyorlash uchun yig‘ib olingctndan so‘ng (ayniqsa, yer osti organlari kavlab olingandan so‘ng) ularning keyinchalik yana o‘sib chiqishiga katta ahamiyat berish lozim. Buning uchun bir yerdan necha yilgacha o‘simlik mahsuiotini yig‘ish mumkin va necha yil dam berish kerakhgi haqidagi qoidalarga qat’iy rioya qilish kerak.
5. Dorivor o‘simliklardan kompleks va hamma qismlaridan to‘liq foydalanish zarur boiganda ularning xom ashyosini kamroq tayyorlash kerak. Natijada tabiiy o‘sish joyida ularning zaxiralarini saqlab qolish mumkin bo‘ladi. Agarda dorivor о‘simiiklar ildizpoyasi, ildizi, tuganak yoki piyozi dorivor mahsulot bo‘lsa, shu o‘simliklaming yer ustki qismini kimyoviy va farmakologik jihatdan o‘rganib, yer ostki organlari o‘mida ishlatishga tavsiya etish, shu o‘simlikning tabiiy o‘sish joyidagi zaxirasini saqlab qolishda ahamiyati juda katta. Bu ham dorivor o‘simliklarni muhofaza qilishning asosiy
tadbirlaridan biridir.
6. Dorivor o ‘simliklami sug‘oriladigan yerlarga ko‘proq ekib o ‘stirish va ularni agrotexnikasini yaratilsa, respublikamizda tabiiy sharoitda o'sayotgan dorivor о ‘simiiklar zaxirasini saqlab qolish imkoniyati yaratiladi. Yuqorida keltirilgan dorivor о‘simiiklar zaxirasini tabiatda saqlab qolish tadbirlariga birinchi galda bu ishga mutasaddi rahbarlar o‘zlari qat’iy rioya qilishlari va boshqalardan ham buni talab qilishlari lozim. Shu ishlaming hammasi amalga oshirilsa, tabiat boyliklaridan biri bo‘lgan dorivor о ‘simiiklar tabiiy o ‘sish joylarida uzoq vaqtlar saqlanib qoladi va insonga ko‘p xizmat qiladi.