156
Adətən uşaqlara həyatdan köçənlərin adları qoyulardı. Lakin
müasir dövrdə artıq sağlığında da nənə və babaların adları nəvələrə
qoyulur. Ailədə uşaqları qalmayan və tez-tez ölənlərə, təki onlar
qalsın deyə, bəzən başqa millətlərə xas adlar da qoyulur. Bundan
əlavə mənşə bildirən adların da (Türkan, Türkel, Azərin) xalqımız
tərəfindən qoyulması hallarına rast gəlmək mümkündür. Tarixən
tayfa və yer adları (Qacar, Muğan, Əfqan, Altay, Qoşqar, Afşar) ilə
bağlı qoyulan adlar da vardır. Uşaqlarını arzu etdikləri kimi görmək
istəyən böyüklər ağıllı, kamallı, savadlı hərtərəfli inkişaf etmiş
olsun deyə, onları Vaqif, Aqil, Kamal, Alim, Maarif adlandırmışlar.
Yüksək insani keyfiyyətlər əsasında zəruriləşən adlardan kişilərə
verilən Etibar, Mötəbər, Əmin, Ehtiram və başqalarını misal göstər-
mək olar. Zamanla əlaqədar adlar isə Səhər, Gündüz, Zaman və baş-
qalarından ibarətdir. Adların böyük əksəriyyəti gözəlliyi, işığı, mu-
siqini tərənnüm edir. Bu cür adlara Gözəl, Ziya və Təranəni misal
göstərmək olar. XX əsrdən etibarən alınma adlar da (Rafael, Flora,
Roza, Telman və s.) xalqımız tərəfindən mənimsənilmişdir.
El arasında uşağın adı ilə əlaqədar alqışlarda «adıynan böyüsün,
adıyla yaşasın, torpağı sanı Allah ömür versin»-deyirlər. Bəzən hə-
min körpəyə bir xəsarət yetdikdə və o vəfat etdikdə el arasında adın
uşağa düşmədiyini deyirlər. Bundan əlavə əgər bir ailədə (Salyanda)
doğulan uşaqlar dalbadal ölürdüsə, axırıncı dəfə doğulan uşağa ata
və anasının adını qoymaq adəti vardı və bu zaman onun öz ağırlı-
ğında əti qəbiristana aparıb basdırırdılar ki, bu «kəfən dəfn» adla-
nırdı (13, 281).
XVIII əsr şairi Xəstə Qasım ad qazanmaq barədə yazır:
Aşiq deyər: adala,
A çalgınan a dala,
Əyri, çətin cahanda,
Ad qazana ad ala (21, 112).
Azərbaycan bayatılarında da ad qazanma haqqında deyilir:
El batır
qəm dəryada,
157
Kimə gedim mən dada?
İgid
döyüşdə ölsə,
Adı qalar dünyada.
və ya
Mən aşiq xoşa dalı,
Xoş üzlü, xoş ədalı,
Mərd igiddə qaydadı,
Meydanda xoş ad alı (7, 20; 23).
Atalar sözlərində deyilir ki, «yaxşılıq adda qalar, yamanlıq
yadda». (20, 131) Ad adamı bəzəməz, adam adı bəzər və s.
Orta əsr müəlliflərinin əsərlərində (Nizami, Füzuli və başqaları)
ad qoyulması barədə xatırlatmalar vardır. Görkəmli alim Nəsirəddin
Tusi isə yazır ki, yeni doğulmuş uşağa ilk növbədə yaxşı bir ad qoy-
maq lazımdır. Çünki münasib olmayan addan xəcalət çəkə bilər (3,
156).
Adın əhəmiyyəti, insanın cəmiyyətdə yeri və fəaliyyəti ilə bağ-
lıdır. O, insanı ucaldır. Ad keyfiyyət göstəricisi kimi insanın
yaxşılığı ilə də bağlı olmuşdur. Məsələn,
Xəstə Qasım kimə qılsın dadını?
Canı çıxsın,
özü çəksin odunu,
Yaxşı igid yaman etməz adını,
Çünki yaman addan ölüm yaxşıdı (22, 3).
Müraciət forması olduğundan ad yaddaşlara qazınır. Tələffüz
olunduğu andan etibarən adın həm milli, həm də dini məzmuna ma-
lik olması da müəyyən edilir. Belə ki, bütün müsəlmanlarda müx-
təlif tələffüz şəklində də olsa, Məhəmməd oğlanlara verilən addır.
Lakin elə adlar da (Məryəm) vardır ki, müxtəlif xalqlarda fərqli
tələffüz şəklində mövcuddur. Adlar müəyyən reallıqlar əsasında
formalaşır. O, eyni zamanda dilin inkişafı ilə də bağlıdır.