22
5. Лосев А. Ф., Сонкина Г. А., Тахо-Годи А. А., Ти-
мофеева Н. А., Черемухина Н. М. Античная литература.
М.: Просвещение, 1986.
6. Маковельский А. О. Досократики. Минск:
Харвест, 1999.
7. Мещеряков Б.Г., Мещерякова И. А., Введение в
человекознание. М.: Российский гуманитарный уни-
верситет, 1994.
8. Орфики // Античные писатели. Словарь. СПб.:
Лань, 1999.
9. Фрагменты ранних греческих философов /
Составитель А. В. Лебедев. Ч. 1: От эпических тео-
космогоний до возникновения атомистики. М.: Наука,
1989.
10. Эпименид // Энциклопедический словарь
Брокгауза и Ефрона: в 86 т. (82 т. и 4 доп.). СПб., 1890 –
1907.
11. Эпихарм. Гнома 165 // Душенко К. Мысли и
изречения древних с указанием источника. M.: Эксмо,
2007.
1.2. Müstəqil filosoflar
Yunan fəlsəfəsinin ilk dövrlərində bir çox filosoflar
heç bir fəlsəfi məktəbə bağlı olmayaraq müstəqil şəkildə
fəaliyyət göstərmişdirlər. Onlardan biri də Heraklit
23
23
Rusca səslənmədə verilmişdir. Dünya dillərinin çoxusunda onu latın
səslənməsinə uyğun olaraq “Heraklitus” adlandırırlar.
23
(yun. Ἡράκλειτος, təxminən m. ö. 530 – 470) olmuşdur. O,
indiki Türkiyənin ərazisində yerləşən antik dünyanın
mədəni mərkəzlərindən biri hesab edilən Efesdə anadan
olmuş və orada yaşamışdır. Rəvayətlərə görə o, abid hə-
yatı yaşamış, “Təbiət haqqında” adlı kitabın müəllifi ol-
muşdur. Onun yalnız bəzi fraqmentləri günümüzə gəlib
çatmışdır.
Onun fəlsəfəsinin əsasında dünyanın dəyişkən
olması ideyası dayanır (1, 317). Bu barədə Heraklitin “İki
dəfə bir axara girmək olmaz” (4, 344-345) kimi məşhur ifadəsi
də vardır. Platon Heraklitin bu ifadəsini “Kratilles”
dialoqunda işlətmişdir.
Heraklit həm də dialektikanın
24
əsasını qoyan filo-
soflardan biridir (1, 19). O qeyd edir ki, dünyada hər
zaman varlıqlararası mübarizə müşahidə edilməkdədir.
Bir varlıq başqasını yox etməyə çalışır və bunu edərkən o
özü üçün həyat qazanmış olur. Beləliklə, soyuq-isti,
qaranlıq-işıq kimi dualistik anlayışlar bir-biri ilə ziddiyyət
və mübarizədədirlər. Bu kimi qarşıdurmaların nəticəsində
inkişaf və dəyişikliklər baş verir. Çünki, bu ziddiyyətlər
olmasaydı dünyada durğunluq müşahidə edilərdi. Eyni
zamanda, bu ziddiyyətlər bir-biri ilə vəhdətdədir. Mə-
sələn, qaranlıq olmasaydı işığın, soyuq olmasaydı istinin
nə olduğu bilinməzdi.
Heraklit hesab edirdi ki, dünyanın əsasında ilk
maddə durur. Onun fikrincə bu maddə oddur (2, 378). O,
24
Qədim yunanlara görə dialektika (yun. διαλεκτική) mübahisədə rəqibin
sözlərində ziddiyyət taparaq onun ortadan qaldırılması yolu ilə həqiqətin üzə
çıxarılmasıdır.
24
odun şölələnməsində varlığın dəyişkənliyini və formasını
dəyişdirdiyini görürdü. Heraklitə görə hər şey oddan ya-
ranır və oda qayıdır. Ona görə bu proses daim təkrar-
lanmaqdadır. Bu səbəbdən də Heraklit qeyd edirdi ki,
əgər bu dünya məhv olarsa odun şölələnməsi nəticəsində
başqa dünya yaranar (2, 378). Odun ən çox cəmləşdiyi yer
günəşdir. Araşdırmaçılara görə Heraklitin bu baxışları
Zərdüştiliyin təsiri altında formalaşmışdır.
Heraklitə görə dünyada olan dəyişkənlik “yuxarı və
aşağıya doğru hərəkətdir” (2, 379). Belə ki, od qatlaşaraq su-
ya, sonra isə bərkiyərək torpağa çevrilir. Bu məhz aşağıya
doğru hərəkətdir. Digər tərəfdən yer və sudan buxar-
lanma baş verir və bu da yuxarıya doğru hərəkətdir. Gö-
ründüyü kimi bu fikirlərdə hər şeyin dairəvi hərəkətdə
olması və maddələr mübadiləsi ideyaları ortaya çıxır.
Buxarlanma “qaranlıq” və “işıqlı” olur. İlin fəsilləri,
gündüzün gecə ilə dəyişməsi kimi olaylar bunun nəti-
cəsidir. Gün və yay “işıqlı”, gecə və qış isə “qaranlıq” bu-
xarlanmalardan doğur. (2, 379)
Heraklitə görə dünyanı heç kəs yaratmamışdır. O
əbədidir, hər zaman hərəkətdədir (6, 15). Ancaq onu idarə
edən bir prinsip var, bu da “Loqos”dur. Loqos qanu-
nauyğunluq, mütləq qanun, fələk, tale və alın yazısıdır.
Hər şey, hətta tanrılar belə ona tabedir (6, 15 və 21).
Heraklitə görə həqiqətin meyarı kütlələrin razılaşdığı
fikir ya da ayrı-ayrı adamların rəyi deyil. Həqiqət Lo-
qosdur. Bizim fikirlərimiz onun bir hissəciyidir. Ona görə
həqiqət hər kəsdə vardır. Ancaq, köz oddan uzaq düşəndə
sönən kimi, fərdi düşüncə də Loqosa yaxınlaşmasa
25
həqiqətdən uzaqlaşır. Həqiqətə çatmaq istəyən hər şeyi
başqa şeylərlə və dünya ilə bağlılıqda görməlidir. Şeylərin
bir-birindən ayrılıqda təsəvvür edilməsi yanlışlıqdır. Əs-
lində çoxluq yoxdur, yalnız birlik vardır və o müxtəlif
formalarda özünü göstərir. Buna görə də, kainatda ümumi
qanunauyğunluq vardır. Beləliklə, Loqos həm birlik, həm
də qanunauyğunluqdur. (8, 245)
Heraklit hesab edirdi ki, insan dünyanı duyğular və
düşüncə ilə qavrayır. Ancaq o, duyğulara etibar etməmiş,
yalnız həqiqətin tək bir meyarı kimi düşüncəni tanıyırdı.
Onun fikrincə yetkin insan duyğulara etibar etməz, bunu
cahil adamlar edirlər. Eyni zamanda, hər bir düşüncə də
həqiqəti açmır. Bunu yalnız Loqosa uyğunlaşan düşüncə
edə bilir. Beləliklə, insan öz təbiətinə görə ağılsızdır.
Yalnız öz üzərində işləməklə, düşünməklə, çevrəni (ətrafı)
anlamaqla, bilikləri əldə etməklə ağıl sahibi olur. (5, 86)
Müstəqil filosofların ən tanınmışlarından biri olan
Empedokles (yun. Ἐμπεδοκλῆς, təxminən m. ö. 490 – 430)
güney İtaliyanın Aqraqant şəhərindən idi. Tədqiqatlara
görə onun ziddiyyətli şəxs olduğu qeyd edilir. Rəvayətlərə
görə o özünü tanrı elan edərək püskürən vulkana at-
mışdır. Onun “Təbiət haqqında” və “Təmizlənmələr” adlı
kitablarından zamanımıza bəzi fraqmentlər gəlib çat-
mışdır. O, Elea fəlsəfi məktəbinin nümayəndəsi olan
Parmenides kimi varlığın əbədiliyini və dəyişməzliyini
iddia edirdi. Ancaq, Parmenides bütün varlığı tamlıq
şəklində görürdüsə, Empedokles növlərin də mövcud
olmasını inkar etmirdi. Deməli, onun fikrincə dünyada
həm tam, həm də növlər vardır.
Dostları ilə paylaş: |