26
Empedoklesə görə hər şeyin əsasında od, hava, su və
torpaq durur (2, 368). Hər şey bu ünsürlərin birləşmə-
sindən yaranır. Şeylərin məhv olması isə onların dağıl-
ması deməkdir. Dünyanı heç kəs yaratmamışdır, çünki
yoxluqdan varlıq yarana bilməz.
Empedokles fəlsəfəsində bir-biri ilə savaşan Sevgi və
Nifrət dualizmi
25
vardır ki (3, 14-15), o da bu ünsürləri
hərəkətə gətirir. Öncə Sevgi hökmranlıq edir. O bütün
dünyanı birləşdirir, tamlıqda saxlayır. Sonra Nifrət gəlir, o
isə hər şeyi parçalayır, ayırır və bunun nəticəsində növlər
yaranır. Bu proses də daim təkrarlanmaqdadır. Tədqi-
qatçılara görə Empedoklesin bu düşüncələri ilə Zər-
düştlük arasında bənzərliklər vardır. Belə ki, Zərdüşt-
lükdə də xeyrin substansiyası
26
olan Hörmüzün şərin
təcəssümü olan Əhrimənlə qarşıdurması dünyanın əsasını
təşkil edir.
Empedoklesə görə canlılar cansızlardan yaranmışdır.
Öncə ayrı-ayrı cansız bədən üzvləri yaranmış, sonra
Sevginin hakimiyyəti gücləndikcə onlar birləşmiş və be-
ləliklə, canlılar yaranmışdır. Sonra canlılar arasında
qarşıdurma olmuş, bunun sonu olaraq ən güclüləri ya-
şamış, zəiflər isə məhv olmuşdur. Burada isə “təbii seçim”
nəzəriyyəsinin ilk təzahürləri müşahidə edilir ki, onu XIX
əsrdə Çarlz Darvin öz bioloji nəzəriyyəsində istifadə
etmişdir (7, 50).
25
Dualizm (lat. dualis – ikili) – istənilən sahənin başlanğıcında bir-birinə
zidd olan iki başlanğıcın (substansiyanın) durması haqqında nəzəriyyədir.
26
Substansiya (lat. substantia – əsasında duran şey) – mövcudluğu özü-
özündən doğan və varlığı başqa şeylərdən asılı olmayan başlanğıcdır.
27
Bundan başqa Empedokles belə bir fikir irəli sür-
müşdür ki, fəzada işığın yayılması üçün ona müəyyən bir
vaxt lazımdır. İşığın surəti o qədər böyükdür ki, biz onu
duyğu orqanlarımızın sərhədlərini aşdığı üçün izləyə
bilmirik. Bu fikirlər isə yalnız müasir dövrdə elmlərin in-
kişaf etməsindən sonra təsdiq edilmişdir (7, 49-50).
Empedoklesə görə ətraf mühiti qavrama (dərk etmə)
prosesi bədənin orqanlarının quruluşundan asılıdır. Onlar
qavranılan obyektə uyğun olmalıdır. Bu uyğunluq olarsa
ətrafdakı şeylər dərk edilir, uyğunluq olmazsa edilmir.
Antik dövrün müstəqil filosoflarından biri də Anak-
saqoras (yun. Ἀναξαγόρας, təxminən m. ö. 500 – 428)
olmuşdur. O, Klazomenai şəhərindən idi. O, Afina hökm-
darı Periklesin yaxın adamı olmuşdur. Ancaq, sonra onun
düşmənləri Anaksaqorası tanrılara inanmamaqda suç-
lamışdırlar. Səbəbsə bu idi ki, o günəşi tanrı deyil, adi
planet hesab edirdi (2, 61). Hətta o, bundan sonra sürgün
belə edilmişdi. Ümumiyyətlə, Anaksaqorasın fikrinə görə
yunan əsatirlərini hərfi deyil, məcazi mənada başa
düşmək lazımdır. Bu məsələdə onun mövqeyi Ksenofaneslə
üst-üstə düşmüşdür.
Anaksaqorasa görə yer yastı olaraq hava üzərində
durmuşdur. Ulduzlar efirin fırlanması nəticəsində yara-
nan daşlardır. Günəş Peloponnesus yarımadası həcmində
böyük bir daşdır (2, 59). Dünyanı idarə edən qüvvə isə
taledir. O həm də demişdir ki, ağda qaranın, qarada ağın
olduğu kimi hər şeydə başqa şeyin əlaməti vardır.
Anaksaqorasın məqsədi yunan fəlsəfəsində hallan-
dırılan dünyanın əbədilik ideyasını gerçək duyğulara uy-
28
ğunlaşdırmaq idi. Onun fikrincə dünya sonsuz sayda
“toxumlardan” ibarətdir (2, 59). Onlar sonsuzluğa qədər
bölünürlər. Ancaq, bundan başqa o hər hansı bir fövqəl
gücün olmasını da zəruri hesab edirdi. Çünki, bu dünyanı
hərəkətə gətirən bir güc olmalıdır. Bu gücü isə o, “Əql”
(yun. Νούς) adlandırmışdır (1, 386).
Anaksaqorasın kosmoqoniası ondan ibarətdir ki,
öncə Əql olmuşdur. Sonra o başqa şeylərlə əlaqəyə girmiş,
nəticədə dairəvi hərəkət yaranmışdır. Öncə bir olan varlıq
parçalanmışdır. Quru nəmdən, işıq qaranlıqdan, isti isə
soyuqdan ayrılmışdır. Beləliklə, iki aləm: odlu efir və hava
yaranmışdır. Sonra qatlaşma prosesi başlamış və bunun
nəticəsində buludlar yaranmışdır. Sonra buludlardan su,
sudan yer, yerdən daşlar əmələ gəlmişdir (7, 51). Bununla
da Anaksaqorasın (eləcə də Empedoklesin) materializmi
27
sonralar Leukippus və Demokritin maddəçi fəlsəfəsi üçün
zəmin yaratmışdır.
Mövzu ilə əlaqəli suallar:
1. Dialektika nədir və Heraklit onu necə təsəvvür
edirdi?
2. Heraklitə görə hansı maddə dünyanın əsasında
durur?
3. Heraklitin fəlsəfəsində dünyada hərəkət hansı
istiqamətlərdə baş verir?
4. “Loqos” nədir və həqiqətin meyarı nədədir?
27
Materializm – maddənin hər şeyin səbəbi və başlanğıcı olduğu haqqında
fəlsəfi təsəvvürdür.
29
5. Empedoklesin fəlsəfəsində ilk ünsürlər hansılardır, o
dünya quruluşu və onun hərəkətini necə təsəvvür edirdi?
6. Empedoklesə görə canlı aləm necə yaranmışdır?
7. Anaksaqorasa görə hər şeyin əsasında nə durur?
8. Anaksaqoras dünya quruluşunu necə təsəvvür
edirdi?
Ədəbiyyat:
1. Aristotle. Metaphysics / Translated by T. Taylor.
London: Printed for the author by Davis, Wilks, and Taylor,
1801.
2. Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent
Philosophers / Translated by C. D. Yonge. London: Georg
Bell & Sons, 1915.
3. Empedocles. Fragments // Early Greek Philosophy
by John Burnet, 3rd edition . London: A & C Black Ltd., 1920.
4. Plato, The Dialogues of Plato. Vol. 1 / Translated by
B. Jowett, M. A. Oxford University Press, 1892.
5. Две книги против логиков // Секст Эмпирик.
Сочинения. Том. 1. М: Мысль, 1976.
6. Гераклитъ Ефесскiй. Фрагменты. М: Мусагетъ,
1910.
7. Краткий очерк истории философии / под
редакцией М. Т. Иовчука, Т.Н. Ойземана, И. Я.
Щипанова. М.: Мысль, 1975.
8. Маковельский А. О. Досократики. Минск:
Харвест, 1999.
Dostları ilə paylaş: |