252
14. Теологумены арифметики // Философское
антиковедение и классическая традиция. Т. 3. Вып. 1,
Новосибирск, 2009.
15. Тертуллиан. О крещении V, 1 / Общая
редакция и составление А. А. Столярова. М.:
Издательская группа "Прогресс"-"Культура". Москва,
1994.
2.8. Yeni-platonçuluq
Yeni Akademiya təxminən m. 200 – 529-cu illər
arasında fəaliyyət göstərmişdir. Bu da “yeni-platonçuluq”
(neoplatonizm) adlanan platonizmin sonuncu, beşinci
tarixi mərhələsi hesab olunur. Onu səciyyələndirən
xüsusiyyətlərdən biri neoplatonizmin dinə və mistikaya
yaxınlaşması olmuşdur.
Yeni-platonçuluq Platon və Aristotelin fəlsəfəsini
şərq inancları ilə birləşdirən antik idealist fəlsəfi
cərəyandır. Neoplatonizmin əsas ideyaları varlığın
birliyini Vahid-Əql-Ruh üçlüyündə təsəvvür etmək, insan
ruhunun materiyanın təsirindən azad etmə yollarını
göstərmək,
həqiqətin
intuisiya
vasitəsi
ilə
kəşf
olunmasından ibarət idi.
Yeni-platonçuluq antik dünyanın sonuncu fəlsəfəsi
və mistik məktəbi olmuşdur. Bu təlim m. III yüzillikdə
yaranmış və inkişaf etmişdir. Bu dönəm eyni zamanda
xristian ilahiyyatının yaranması dövrü idi. Bu iki
dünyagörüşü bir-biri ilə ideoloji çəkişmədə olmuşdur.
253
Yeni-platonçuluğun yaranması və inkişafı Roma
imperiyasını bürümüş siyasi-iqtisadi və mənəvi böhranlar
dövrünə təsadüf edir. İmperiya öz süqutuna doğru
irəlilədikcə cəmiyyətdə gələcəyə inamsızlıq və mənəvi
boşluq hissləri dərinləşmiş; istibdada, tiranlığa və zülmə
qarşı etirazlar güclənmişdir.
Bu şəraitdə müxtəlif dini-fəlsəfi və mistik təlimlərin
cəmiyyətdə yayılması qaçılmaz idi. Bütün imperiya boyu
mövhumatlar, falçılıq və cadugərliyin müxtəlif formaları
surətlə
yayılırdı.
Bununla
yanaşı
şarlatanlıq
və
fırıldaqçılıq da çoxalmışdır. Digər tərəfdən Romanın ələ
keçirdiyi ölkələrin və xalqların müxtəlif mistik və dini
təlimləri də imperiyada surətlə yayılırdı. O zaman
imperiya boyu Misir tanrısı Osiris və Frigiya tanrısı Attis
kimi ölən və dirilən tanrıların, Mitra adlı şərə qarşı
mübarizə aparan İran mənşəli tanrının kultları geniş
yayılmışdı.
Eyni zamanda, qədim Yunan və Roma mənşəli dini
inanclar dərin böhran keçirirdilər. Onların cəmiyyətə təsiri
getdikcə azalmış, üstəlik bu inanclar Şərqdə yayılmış
dinlərlə qarışmışdırlar.
Ənənəvi dini görüşlərin böhranı dövlət başçılarının
kultunu
92
da yaratmışdı. İmperatorların və senatın
93
şərəfinə tapınaqlar (məbədlər), heykəllər ucaldılırdı.
92
Kult – tanrıya, tanrılara, hansısa müqəddəs şeylərə, müqəddəslərə,
əcdadlara, hökmdarlara, gerçək ya da fantastik varlıqlara və s. tapınmadır və
buna bağlı ayinlər toplusudur.
93
Senat – qədim Romada yüksək idarəetmə orqanı olan şura və ya məclis idi.
254
Bundan başqa romalılar müxtəlif “kiçik” tanrılara və
ruhlara da inanırdılar.
Yeni-platonçuluq fəlsəfəsi bu cür mürəkkəb sosial-
siyasi böhran şəraitində yaranmışdır. İdealist və mistik
təlim olduğuna görə o tədricən materialist sayağı təlimləri
ortadan çıxardırdı. O şəraitdə bu proses qaçılmaz idi. Eyni
zamanda, yeni-platonçuluq qədim yunan və Roma
fəlsəfəsinin
müddəalarını
mənimsəmiş,
onun
qoruyucusuna çevrilmişdir.
Xristianlıqdan fərqli olaraq yeni-platonçuluq daha da
çox hakim dairələrin, bilim adamlarının arasında
yayılmışdır. Xristianlığa qarşı çıxış edən Romanın hakim
dairələri çox vaxt məhz yeni-platonçuluq ideyalarına
arxalanıb, onları Xristianlığa alternativ bir dünyagörüşü
kimi təqdim edirdilər. İmperator Yulianın (361-363)
hakimiyyəti dövründə bu cür hallar daha qabarıq şəkildə
baş verirdi. Xristianlığın hakim dinə çevrilməsinə
baxmayaraq o köhnə inancları bərpa etməyə, onların
Xristianlıqla bərabər imperiyada yayılmasına çalışırdı.
Ancaq, Yulianın ölümündən sonra Xristianlıq yenidən öz
mövqeyini
möhkəmləndirmiş
və
yeni-platonçuluğu
sıxışdırıb ortadan çıxarmışdır. Bundan sonra antik dövr
sona çatmış və ortaəsr dövrü başlamışdır. O dövrdən
başlayaraq Aralıq dənizi hövzəsi ətrafında olan ərazilərdə
xristian dininin və fəlsəfəsinin hökmranlığı dövrü
başlanmışdır.
Yeni platoçuluğun Roma, İskəndəriyyə, Apameya, Afina
və başqa şəhərlərdə məktəbləri olmuşdur. Bu təlimin
sonuncu məktəbi Afinada yerləşirdi. VI yüzillikdə
255
imperator Yustinianın fərmanı ilə onun fəaliyyətinə son
qoyulmuşdur.
2.8.1. Roma məktəbi
Roma
məktəbinin
və
ümumiyyətlə,
yeni-
platonçuluğun ilk filosofu Ammonius Sakkas (yun.
Ἀμμώνιος Σακκᾶς, lat. Ammonius Saccas; m. 175—242)
hesab edilir. O, xristian ailəsində tərbiyə almışdır. Sonra
isə Xristianlıqdan imtina etmiş, antik fəlsəfi irsi əsasında
öz fəlsəfəsini irəli sürmüşdür. Ancaq, Ammoniusdan heç
bir yazılı ədəbiyyatın qalmadığına görə onun fəlsəfi
fikirlərini bərpa etmək çox çətin olmuşdur.
Ammoniusun bir sıra tanınmış öyrənciləri olmuşdur.
Onların arasında Plotin və tanınmış xristian ilahiyyatçısı
Origen də olmuşdurlar (7, 3).
Məlumdur ki, Ammonius bədən və ruh haqqında
dualist fikirləri irəli sürmüşdür. Onun fikrincə bədəndə
cisimsiz ruh vardır, o bədənin təbiətindən fərqlidir və
maddə deyildir. Ruh yuxuda ya da insanın dərin
düşüncələrə qapandığı zaman bədəndən müvəqqəti ayrıla
bilər. Ammonius
və onun öyrənciləri ilk dəfə
“Teosofiya”
94
sözünü işlətməyə başlamış və bu anlayışı
təlim halına gətirmişdirlər (24). Bu təlimin vasitəsi ilə
Ammonius bütün dinlər və inancları birləşdirmək
istəmişdir.
94
Teosofiya (yun. θεοσοφία – ilahi müdriklik) – hər şeyin həqiqi
mahiyyətinin açılması üçün zəruri olan mistik Tanrı biliciliyi və Tanrının
duyulması haqqında təlimdir.
Dostları ilə paylaş: |