Standartlari
BHXS (IAS) 38 “Nomoddiy aktivlar”
Yüklə 5,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.5. BHXS (IAS) 38 “Nomoddiy aktivlar” Mazkur Standartning maqsadi boshqa Standart qamrab olmagan nomoddiy aktivlar uchun buxgalteriya hisobining yondashuvini belgilashdan iboratdir. Mazkur Standart tadbirkorlik sub’ektidan nomoddiy aktivni u faqatgina belgilangan mezonlarga javob berganida tan olishni talab etadi. Ushbu Standart nomoddiy aktivlarning balans qiymatini qanday baholashni belgilaydi va nomoddiy aktivlar to’g’risida muayyan ma’lumotlar ochib berilishini talab etadi. Standart nomoddiy aktivlarni hisobga olishda qo’llanishi lozim, bundan quyidagilar mustasno: (a) boshqa Standart qo’llash doirasidagi nomoddiy aktivlar; (b) BHXS 32 “Moliyaviy instrumentlar: Taqdim etish” da ta’riflangan moliyaviy aktivlar; (d) aktivlarning qidiruvi va baholanishini tan olish va baholash (MHXS 6 “Mineral resurslarning qidiruvi va baholanishi” ga qarang); va (g) Foydali qazilmalar, neft, tabiiy gaz va shunga o’xshash qayta tiklanmaydigan resurslarni qayta ishlash va qazib olish xarajatlari. Standart quyidagilar uchun qo’llanilmaydi: (a) tadbirkorlik sub’ekti tomonidan oddiy biznes faoliyatida sotish uchun egalik qilinayotgan nomoddiy aktivlar (BHXS 2 “Tovar-moddiy zahiralar” va BHXS 11 “Qurilish shartnomalari” ga qarang). (b) kechiktirilgan solik aktivlari (BHXS 12 «Foyda soliqlari» ga qarang). (v) BHXS 17 «Ijara» ning qo’llash doirasidagi ijaralar. (g) Xodimlarga haq to’lashdan yuzaga keladigan aktivlar (BHXS 19 «Xodimlarning daromadlari» ga qarang). (d) BHXS 32 da ta’riflangan moliyaviy aktivlar. Ba’zi moliyaviy aktivlarning tan olinishi va baholanishi MHXS 10 “Jamlangan moliyaviy hisobotlar”, BHXS 27 «Alohida moliyaviy hisobotlar” va BHXS 28 «Qaram tadbirkorlik sub’ektlaridagi va qo’shma korxonalardagi investitsiyalar” da qamrab olingan. (e) Biznes birlashuvida sotib olingan gudvill (MHXS 3 «Biznes birlashuvlari»
107 ga qarang). (j) MHXS 4 «Sug’urta shartnomalari» ning qo’llash doirasidagi sug’urta shartnomalari asosidagi sug’urtachining shartnomaviy huquqlaridan kelib chiqadigan kechiktirilgan xarid harajatlari va nomoddiy aktivlar. MHXS 4 ushbu nomoddiy aktivlar uchun emas, balki ushbu kechiktirilgan xarid harajatlari uchun aniq ma’lumotlar ochib berilishi talablarini belgilaydi. Shu tufayli, mazkur Standartdagi ma’lumotlarni ochib berish bo’yicha talablar ushbu nomoddiy aktivlar uchun qo’llaniladi. (z) MHXS 5 «Sotish uchun mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va davom ettirilmaydigan faoliyat» ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan (yoki sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilgan) uzoq muddatli nomoddiy aktivlar 13 . Ba’zi nomoddiy aktivlar moddiy ko’rinishda saqlanishi mumkin, masalan, kompakt disk (kompyuter dasturi misolida), huquqiy hujjatlar (litsenziya yoki patent misolida) yoki film. Nomoddiy va moddiy jihatlarga ega aktivni BHXS 16 “Asosiy vositalar” bo’yicha hisobga olinishi yoki mazkur Standart bo’yicha nomoddiy aktivlar sifatida hisobga olinishini aniqlash uchun, tadbirkorlik sub’ekti qaysi jihat ahamiyatliroqligini baholashda hukm chiqarishdan foydalanadi. Masalan, aniq bir kompyuter dasturisiz faoliyat ko’rsatmaydigan kompyuter-nazorat-qiladigan uskuna uchun kompyuter dasturi tegishli ehtiyot qismning ajralmas qismidir va u asosiy vosita sifatida hisobga olinadi. Aynan shu yondashuv kompyuterning operatsion tizimiga nisbatan qo’llaniladi. Qachonki dastur tegishli ehtiyot qismning ajralmas qismi bo’lmasa, kompyuter dasturi noddiy aktiv sifatida hisobga olinadi. Shu bilan birga, mazkur Standart reklama, trening, biznesni boshlash, tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish faoliyatlari bo’yicha harajatlar uchun qo’llaniladi. Tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish faoliyatlari bilimni rivojlantirishga yo’naltirilgandir. Shu tufayli, ushbu faoliyatlar natijasi moddiy ko’rinishdagi aktivga (masalan, namuna) olib kelishiga qaramasdan, aktivning moddiy jihati uning nomoddiy qismiga ikkilamchidir, ya’ni unda bilim singdirilgandir. Moliyaviy ijara holatida, asosdagi aktiv moddiy yoki nomoddiy bo’lishi mumkin. Dastlab tan olingandan so’ng, ijaraga oluvchi moliyaviy ijara kelishuvi asosida egalik qilinayotgan nomoddiy aktivni mazkur Standartga muvofiq hisobga oladi. Tasviriy filmlar, video tasmalari, yozma asarlar, qo’lyozmalar, patentlar va avtorlik huquqlari kabi moddalar uchun litsenziyalash kelishuvlari asosidagi huquqlar BHXS 17 qo’llash doirasidan chiqarilgandir va mazkur standart qo’llash doirasidadir. Agarda faoliyatlar yoki operatsiyalar shunchalik maxsuslashtirilib, boshqacha yondashuv zarur bo’ladigan buxgalteriya hisobini qo’llashga olib kelsa, mazkur Standartning qo’llash doirasidan istisno bo’lishi mumkin. Bunday masalalar qazib olish sohasida neft, gaz va mineral depozitlarni qidiruv yoki qayta ishlash va qazib chiqarish harajatlarini hisobga olishda hamda sug’urta shartnomalari holatlarida yuzaga keladi. Shu tufayli, mazkur Standart bunday faoliyatlardagi harajatlar va
13
M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 2. p.1036-1037.
108 shartnomalar uchun qo’llanilmaydi. Biroq, mazkur Standart qazib olish sohalarida yoki sug’urtachilar tomonidan foydalanilgan boshqa nomoddiy aktivlar (masalan, kompyuter dasturi) va sarflangan boshqa harajatlar (masalan, biznesni boshlash harajatlari) uchun qo’llaniladi. Amortizatsiya - bu nomoddiy aktivning eskirish hisoblanadigan qiymatini uning foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borishdir. Aktiv - resurs bo’lib, u: (a) oldingi hodisalar natijasida tadbirkorlik sub’ekti tomonidan nazorat qilinadi; va (b)
undan tadbirkorlik su’ekti tomonidan kelgusida iqtisodiy naf olinishi kutiladi. Balans qiymati - bu shunday qiymatki, bunda aktiv har qanday jamg’arilgan amortizatsiya va yig’ilgan qadrsizlanish bo’yicha zararlarni chegirilgandan so’ng moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda tan olinadi. Tannarx - bu aktivni uning xaridi yoki qurilishi paytida sotib olish uchun to’langan pul mablag’i yoki pul mablag’i ekvivalentidagi qiymat yoki boshqa turdagi uning evaziga berilgan tovonning haqqoniy qiymati yoki, tegishli hollarda, boshqa BHXSlarning, masalan BHXS 2 “Aktsiyaga asoslangan to’lov” ning aniq talablariga muvofiq ushbu aktivni dastlabki tan olinishidagi qiymatdir. Eskirish hisoblanadigan qiymat - bu aktivning tugatish qiymati chegirilgandagi tannnarxi yoki tannarx o’rniga aks ettiriladigan boshqa qiymatdir. Tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish - bu tijorat maqsadlarida ishlab chiqarish yoki foydalanishni boshlashdan oldin, yangi yoki sezilarli tarzda takomillashgan materiallar, uskunalar, tovarlar, jarayonlar, tizimlar yoki xizmatlarni ishlab chiqarish rejasiga yoki dizayniga nisbatan tadqiqot topilmalarini yoki boshqa bilimlarni qo’llashdir. Tadbirkorlik sub’ektiga xos qiymat - bu tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivdan davomiy foydalanishidan va foydali xizmat muddati oxirida balansdan chiqarishdan yoki majburiyat uchun hisob-kitob qilinganda kutiladigan pul oqimlarining keltirilgan qiymatidir. Haqqoniy qiymat - bu baholash sanasida bozor ishtirokchilari o’rtasidagi odatdagi operatsiyada aktivni sotishda olinishi mumkin bo’lgan yoki majburiyatni o’tkazishda to’lanishi mumkin bo’lgan narxdir. (MHXS 13 “Haqqoniy qiymatni baholash” ga qarang) Qadrsizlanish bo’yicha zarar - bu aktivning balans qiymatining uning qoplanadigan qiymatidan ortiq qismidir. Nomoddiy aktiv - bu moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo’lmagan aniqlanadigan nomonetar aktiv. Monetar aktivlar - bu egalikdagi pul mablag’lari va qat’iy belgilangan yoki aniqlanadigan pul miqdorlarida olinadigan aktivlardir. Tadqiqot - bu yangi ilmiy yoki texnik bilimga va tushunchaga erishish istiqbolini ko’zlab amalga oshirilgan asl va rejalashtirilgan izlanishdir. Nomoddiy aktivning tugatish qiymati - bu aktivning chiqib ketishi bo’yicha baholangan harajatlar chegirilgan holda, tadbirkorlik sub’ekti ayni paytda xuddi aktiv
109 foydali xizmat muddati oxirida kutilgan muddati va holatida bo’lganidek aktivning chiqib ketishidan oladigan baholangan qiymatidir. Foydali xizmat muddati - bu: (a) tadbirkorlik sub’ekti aktivdan foydalanishi uchun ushbu aktivning yaroqli bo’lishi kutilgan davr; yoki (b)
tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivdan olinishi kutilgan ishlab chiqarish hajmi (miqdori) yoki shunga o’xshash birliklar soni. Tadbirkorlik sub’ektlari nomoddiy aktivlarni, masalan, ilmiy yoki texnik bilim, yangi jarayonlar yoki tizimlar dezayni va amalga oshirilishi, litsenziyalar, intellektual mulk, bozor bilimi va savdo mulklarini (jumladan, brend nomlar va chop etish nomlari) sotib olishda, takomillashtirishda, saqlash yoki yaxshilashda tez-tez resurslarni kengaytiradilar yoki majburiyatlarni tan oladilar. Ushbu keng ko’lamni qamrab oladigan oddiy misollarga kompyuter dasturi, patentlar, avtorlik huquqlari, tasviriy filmlar, mijozlar ro’yxatlari, ipotekaga xizmat ko’rsatish huquqlari, baliq ovlash litsenziyalari, import kvotalari, franchayzinglar, mijoz yoki ta’minotchi aloqalari, mijoz sodiqligi, bozor ulushi va marketing huquqlarini keltirish mumkin 14 . Masalan, aniqlangan ekanligiga, resurs ustidan nazorat va kelgusi iqtisodiy manfaatlarning mavjudligiga to’g’ri kelmaydi. Agarda modda mazkur Standartni qo’llash doirasida nomoddiy aktiv ta’rifini qanoatlantirmasa, uni sotib olish yoki ichki yaratish harajatlari ular sarflangan paytda harajatlar sifatida tan olinadi. Biroq, agarda modda biznes birlashuvida sotib olingan bo’lsa, u xarid sanasida gudvillning ma’lum qismini tashkil etadi. Nomoddiy aktiv ta’rifi uni gudvilldan farqlash uchun nomoddiy aktivni aniqlanadigan bo’lishini talab etadi. Biznes birlashuvida tan olingan gudvill biznes birlashuvida sotib olingan boshqa aktivlardan keladigan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni ifoda etuvchi aktiv bo’lib, u alohida aniqlanmaydi va tan olinmaydi. Kelgusi iqtisodiy manfaatlar sotib olinganda aniqlanadigan aktivlar yoki alohida olganda
moliyaviy hisobotlarda tan olinmaydigan aktivlardan birgalikda foydalanishdan kelishi mumkin. Aktiv aniqlanadigan hisoblanadi, agarda u yoki: (a) ajratiladigan bo’lsa, masalan, tadbirkorlik sub’ektidan ajratish va bo’linish yoki alohida yoki tegishli shartnoma, aniqlanadigan aktiv yoki majburiyat bilan birga sotilishi, o’tkazilishi, litsenziya sifatida berilishi, ijaraga berilishi yoki almashinishi imkoniga ega bo’lsa, bunda tadbirkorlik sub’ekti buni amalga oshirishni ko’zlaganligidan qat’iy nazar; yoki (b) shartnomaviy yoki boshqa yuridik huquqlar natijasida yuzaga kelsa, bunda ushbu huquqlar o’tkaziladigan yoki tadbirkorlik sub’ektidan yoki boshqa huquqlar va majburiyatlardan ajratilishidan qat’iy nazar. Tadbirkorlik sub’ekti aktivni nazorat qiladi, agarda tadbirkorlik sub’ekti asosiy resursdan oqib keladigan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni olish va boshqalarning ushbu manfaatlarga ega bo’lishini cheklash imkoniyatiga ega bo’lsa. Tadbirkorlik sub’ektining nomoddiy aktivdan keladigan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni nazorat
14
M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 2. p.1040-1042.
110 qilish imkoniyati odatda huquqiy kuchga ega yuridik huquqlar negizida bo’ladi. Yuridik huquqlar mavjud bo’lmaganda, nazoratni namoyish etish qiyinroqdir. Biroq, huquqning yuridik kuchga egaligi nazorat uchun zaruriy shart emas, chunki tadbirkorlik sub’ekti kelgusi iqtisodiy manfaatlarni ayrim boshqa usullar bilan nazorat qilishi mumkin. Bozor va texnik bilim kelgusi iqtisodiy manfaatlarni o’sishiga olib kelishi mumkin. Tadbirkorlik sub’ekti ushbu manfaatlarni nazorat qiladi, agarda, masalan, bilim yuridik huquq bilan himoyalangan, jumladan, avtorlik huquqi, savdo kelishuvi cheklovi (ruxsat etilgan joyda) yoki maxfiylikni saqlash uchun xodimlarning yuridik majburiyati bilan himoyalangan bo’lsa. Tadbirkorlik sub’ekti malakali xodimlar guruhiga ega bo’lishi mumkin va trening orqali kelgusi iqtisodiy manfaatlarga olib boradigan malakali xodimlarni aniqlay olishi mumkin. Tadbirkorlik sub’ekti shuni ham ko’zda tutishi mumkinki, xodimlar tadbirkorlik sub’ekti faoliyatida o’z ko’nikmalarini namoyish etishda davom etishi mumkin. Biroq, tadbirkorlik sub’ekti odatda malakali xodimlar guruhidan va treningdan keladigan kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlar ustidan yetarli bo’lmagan nazoratga ega bo’lishi mumkin va natijada ushbu moddalar nomoddiy aktiv ta’rifini qanoatlantirmasligi mumkin. Shu sababli, muayyan boshqaruv va texnik qobiliyat nomoddiy aktiv ta’rifini qanoatlantirmaslik ehtimoli mavjud, bunda u undan foydalanish va kelgusi iqtisodiy manfaatlar olish bo’yicha yuridik huquq bilan himoyalanmaguncha va ta’rifning ayrim qismlarini qanoatlantirmaguncha.
Yüklə 5,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|