2.
C samiti.
a)
C samiti sözün sonunda karlaşır: çəkic, dinc, sinc, kərpic və s.
b)
cingiltili samitin qarşısında c samiti j kimi tələffüz əlunur;
əcdad-[əjdad], gecdir-[gejdir], səcdə-[səjdə], vicdan-[vijdan] və s.
c)
C samiti "bacarmaq" sözündə ş kimi -[başarmax] tələfiüz
edilir.
3.
ç samiti.
ç samiti ilə bitən təkhecalı sözlərdən sənra d, t, z, s, n samitləri ilə
başlanan şəkilçi və ya söz gəldikdə ç əvəzinə ş deyilir; qaçdı-[qaşdı],
keçdi-[keşdi],
içdi-[işdi],
biçdi-[bişdi],
uçdu-[uş-
du],
Üçtəpə-[üştəpə], üç dənə-[üş dənə], heç zaman-[heş zaman], heç
nə-[heş nə] və s.
4.
d samiti.
a)
d samiti sözlərin sonunda karlaşır: ad, dad, yad, od, qanad,
həsəd, məqsəd, armud, bulud və s.
b)
təkhecalı sözlərdə karlaşır: dörd-[dört], kənd-[kənt],
qənd-[qənt].
5.
f samiti.
f samiti söz ortasında kar samitdən sənra cingiltiləşir: məxfi,
[məxvi] lütfən-[lütvən], lütfkar-[lütvkar], lütfi-[lütvi].
6.
g samiti.
a)
g samiti sözün ortasında iki sait arasında y kimi tələffüz
əlunur: əgər-[əyər], igid-[iyit], məgər-[məyər], Nigar-[niyar].
b)
g samiti sözün sonunda karlaşır; qəşəng-[qəşə(n)k], [pələng-
pələ(n)k], tüfəng-[tüfə(n)k], əhəng, [əhə(n)k], zəng-[zə(n)k] və s.
7.
ğ samiti.
ğ samiti sözün ortasında kar samitdən əvvəl x' səsinə keçir:
bağça-[baxça], sağsağan-[saxsağan], ağça-[axça] və s.
8.
k samiti.
a)
k (ke) samiti sözün ərtasmda kar samitdən sonra cingiltiləşir;
küskün-[küsgün], məskun-[məsgun], yetkin-[yetgin], əs- kər-[əsgər],
seçki-[seçgi], ötkün-[ötgün], təşkil-[təşgil] və s.
b)
k (ke) samiti sözün sənunda y səsi kimi tələffüz əlunur:
çürük-[çürüy], köpük-[köpüy], çörək-[çörəy] və s.
c)
k (ke) samiti ilə bitən sözlərdən sonra samitlə başlayan şəkilçi
və ya söz gəldikdə həmin səs y samitinin kar qarşılığı kimi
130
tələffüz olunur (yazıda x’ işarəsi ilə göstərilir): küləklər-[küləx- lər],
ipəkdən-[ipəxdən], kötükdə-[kötüxdə], köpüklü-[köpüxlü].
ç) Söz ortasında gələn qoşa k samitlərindən ikincisi cingilti- ləşir:
Məkkə-[məkgə], mütəkkə-[mütəkgə], səkkiz-[səkgiz], sikkə-[sikgə],
təşəkkür-[təşəkgür].
d)
k (ka) samiti alınma sözlərdə q kimi tələffüz olunur: kadr, tank,
kombayn, yarmarka, kommunist, mikrob, klub, kran, konfet.
Qalm sait qarşısında k dilarxası, partlayan və kar vəziyyətdə
müəyyən şərait və məqam daxüində yazüışmdan fərqli tələffüz
olunur.
9.
q samiti.
a)
söz ortasında işlənən qoşa q samitlərindən ikincisi k’ kimi -kar
tələffüz edilir: baqqal-[bakqal], çaqqal-[çakqal], diqqət-[dik- qət],
doqquz-[dokquz],
haqqında-[hakqmda],
naqqal-[nakqal],
saqqız-[sakqız], saqqal-[sakqal], şaqqa-[şakqa], toqqa-[tokqa] və s.
Bu sözlərin tələffüzündə birinci samit qüvvətli, ikincisi isə nisbətən
zəif səslənir. Şagird və tələbələr bu sözlərin tələffüz şəklini
orfoqrafiyada da saxlayırlar və nəticədə sözləri səhv yazırlar.
b)
sözlərin ortasında kar samitdən əvvəl gələn q samiti kar
tələffüz olunur: nöqtə-[nöktə] məqsəd [məksəd], nöqsan-[nök- san],
iqtidar-[iktidar]. Oqtay-[oktay], rəqs-[rəks], rəqqasə-[rək- qasə],
iqtisadi-[iktisadi] və s.
c)
sözlərin sonunda gələn q samiti karlaşır: dodaq-[dodak],
qonaq-[qonak], fərq-[fərk], məşq-[məşk], xalq-[xalk], aşıq-[a- şık],
məxluq-[məxluk] və s.
10.
p samiti.
a)
söz ortasında yanaşı işlənən qoşa p samitlərindən ikincisi
cingiltiləşir:
ağappaq-[ağapbağ],
hoppanmaq-[hopbanmağ],
guppultu-[gupbultu], tappıltı-[tapbıltı] və s.
b)
p samiti alınma sözlərdə kar samitlə yanaşı gəldikdə cingiltili
tələffüz
olunur:
respublika-[resbublika],
ekspert-[eksbert],
aspirant-[asbirant] və s.
11.
t samiti.
a) t samiti kar samitdən sonra gələndə cingiltili tələffüz olunur:
dəftər-[dəfdər], dəstə-[dəsdə], apostrof-[apasdrof], ixtiyar-
131
[ixdiyar], iştirak-[işdirak], məftil-[məfdil], taxta-[taxda] və s.
b)
Söz ortasında qoşa işlənən t samitlərindən ikincisi cingil-
tiləşir: əlbəttə-[əlbətdə], Fəttah-[fətda], hətta-[hətda], Səttar- [sətdar]
və s.
c)
t samiti sözün sonunda tələffüzdən düşür; dost-[dos], neft-
[nef], resept-[resep], sərbəst-[sərbəs], manifest-[manifes] və s.
ç) son hecası st, ft, şt samitləri ilə bitən sözlərdən sonra samitlə
başlanan şəkilçi və ya söz gəldikdə həmin samitlərdən ikincisi düşür:
dostlar-[doslar],
sərbəstlik-[sərbəslik],
güzəştsiz-[güzəşsiz],
teştdə-[teşdə], üstdən-[üsdən], neftçi- [nefçi], növbətçi-[nö:bəçi],
xoşbəxt tələbə-[xoşbəx tələbə] və s.
Vurğulu qoşa samitlərdən sonra gələn bir sıra alınma sözlərdə
samitlərdən biri tələffüzdən düşür, bəzi şagird və tələbələr belə
sözlərin yazılışında həmin hərfi buraxırlar; attestat-[ates- tat],
akkord-[akord],
kollektiv-
[kalektiv],
effekt-[efekt],
korrektor-[karektor],
qrammatika-[qramatİka],
terror-[teror],
immunitet-[imunitet] və s.
iki kar samitlə bitən sözlərə samitlə başlanan şəkilçi artml- dıqda
həmin samitlərdən biri deyilmir. Bu tələffüz qaydasının təsiri altında
olan şagird və tələbələr yazıda da bu qayda ilə bağlı səhvə yol verir,
həmin hərfi yazmırlar.
Ümumiyyətlə, orfoqrafiya və orfoepiya qaydalanm düzgün
mənimsəməyən şagird və tələbələr kar samitləri cingiltili samitlərlə
(astar-[asdar], şaftalı-[şafdalı]. Müşfiq-[müşvik], bitki-[- bitgi],
kəşfiyyat-[kəşviyat]), cingiltili samitləri də kar samitlərlə
(əhəng-[əhənk], avtomat-[aftamat], şübhəsiz-[şüphəsiz]) əvəz-
ləyirlər.
12.
V samiti.
a)
V samiti alınma sözlərdə kar samitdən əvvəl gəldikdə kar- laşır;
avtobus-[aftobus],
avtomobil-[aftamabil],
avtomat-[afta-
mat],
Avstraliya-[afstraliya] və s.
b)
-ov səs birləşməsi ilə işlənən sözlərdə v samiti deyilişdə düşür
və
0
saiti bir qədər uzun tələffüz olunur: Buzovna-[buzo;-
13Z
Dostları ilə paylaş: |