zirovun "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük" komediyasında Cəvahir
xanımın, "Müsibəti-Fəxrəddin" faciəsində Fəxrəddin bəy və Səadət
xanımın, Ə.Haqverdiyevin "Bəxtsiz cavan" faciəsində
Rüstəm bəyin,
C.Məmmədquluzadənin "Ölülər" pyesində Şeyx Nəsrullah və kefli
İsgəndərin, S.Vurğunun "Vaqif dramında Vaqifin monoloqlan
məşhurdur.
Dialoji nitqdə əsas yeri iki və daha çəx şəxsin qarşılıqlı söhbəti,
fikir mübadiləsi tutur. İnsanlar bir araya gələrək mədəni ölçülər
çərçivəsində bir-biri ilə danışır, müəyyən məsələləri müzakirə edirlər.
Dialoji nitqdə,
birincisi, hər replika birbaşa reaksiya-cavab tələb edir,
ikincisi, dialəq rabitəli nitq şəraitində gedir,
üçüncüsü, dialoq
müəyyən konkret şərait və ya əbyektlə bağlı olur və bu zaman
ünsiyyət ikitərəfli canlı prəsesə çevrilir.
Məlumdur ki, dialoq replikalardan təşkil olunur. Dialoqun ilkin
ünsürü olan replikalar xüsusi tərzdə hazırlanır. Əsərdə cərəyan edən
ümumi situasiya ilə əlaqədar olan replikalar özündən əvvəl və sonra
deyilənlərə cavab reaksiyası kimi özünü göstərir.
Dialoqda ifadəlilik intonasiyamn fərqli fərmalan, mimika və jest
vasitələri, plastik əl hərəkət siqnallan ilə ifadə olunur, nitqin təsir-
lilik, ekspressiv - emosiənal çalar qazanmasında xüsusi yer tutur.
Dialoq ifadələrin qısa və yığcamlığı, cümlələrin sintaktik
quruluşunun sadəliyi, elliptik cümlələrin çoxluğu ilə səciyyələnir.
Dialoji nitqin sual-cavab forması ən çox dram janrında özünü göstərir.
Nitqin bu növündə cümlələrin əksəriyyəti yarımçıq, bitməmiş,
sətiraltı mənalı əlur. İnsanlar ictimai yerlərdə, iclaslarda,
konfranslarda, tədris ətaqlarmda, radio və televiziya verilişlərində
nərmal fikir mübadiləsi üçün müəyyən qaydalara, etik normalara əməl
edirlər.
Dialoqun
mikrodialoq və
makrodialoq formaları da vardır.
Mikrodialoq bir neçə şəxsin qısa mükalimələrindən ibarət əlur.
Mikrodialoqlara bədii əsərlərdə - epik növə daxil olan şifahi ədəbiyyat
nümunələrində: təmsil, nağıl, əfsanə, lətifə və dastanlarda, eləcə də
yazılı ədəbiyyat nümunələrində - xatirə, oçerk, hekayə, novella,
povest və rəmanlarda rast gəlirik.
51