lədən ibarət fikirini gözəl, rəvan, səlis dillə ifadə etməkdə çətinlik
çəkirlər, yüksək idman nəticələri ilə bütün dünyanı heyran qəymuş
çempiənlanmız öz rabitəsiz və sönük çıxışları ilə dinləyiciləri çox
təəccübləndirirlər. Dəğrudanmı səlis, rəvan, gözəl danışmağı
bacarmaq belə çətindir? Axı gözəl danışığa yiyələnmək həyatda
qazanılır və hər kəsin özündən asılıdır.
Hələ eramızdan əvvəl yunan və Rəma natiqlik məktəblərinin
görkəmli nümayəndələri Diogen və Demetriy nitqin beş keyfiyyətini -
təmizliyini, aydınlığı, yığcamlığı, məqsədəuyğunluğu və gözəlliyini
əsas sayaraq mədəni nitqi müəyyənləşdirən məziyyətlərin həlledici
əlduğunu önə çəkirdilər.
NİTQİN DÜZGÜNLÜYÜ. Nitqin düzgünlüyü eyni dərəcədə
onun forması və məzmununa hesablanmış anlayışdır, yəni fər- maca
və məzmunca düzgün qurulmuş nitqdir. Düzgün nitqə yiyələnmək
üçün təkcə qrammatik qaydalara riayət etmək azdır, ədəbi dilin digər
normalan da nəzərdə saxlamimahdır. İlk növbədə cümlələr məntiqi
cəhətdən düzgün qurulmalı, dilin fənetik, leksik və qrammatik
nərmalan pəzulmamahdır. Hadisələr, faktlar, onlann səbəb-nəticə
əlaqələri bilərəkdən təhrif olunmuş şəkildə dilə gətirilməməli,
reallıqdan uzaqlaşma hallarına, yalan məlumatlara, layiq olmayan
təriflərə, nöqsanlann ört-basdır edilməsinə yol verilməməlidir.
Deməli, düzgün nitq ifadə əlunan fikrin həqiqiliyindən,
doğru-dürüstlüyündən çəx asılıdır. Tarixi reallığı düzgün
qiymətləndirə bilməyən natiqin, mühazirəçi, məruzəçi, icmalçının
çıxışı dil normalanna cavab versə də, düzgün nitq sayıla bilməz.
Nitqin düzgünlüyü yalmz ə zaman təmin əlu- na bilər ki, nitq söyləyən
şəxs bədii təsvir vasitələrindən, sinonimlərdən, obrazlı ifadələrdən,
yeri gəldikcə atalar sözləri, zərb- məsəllərdən, aforizmlərdən
məqamında da bəhrələnsin. Deməli, nitqin düzgünlüyü üçün məntiqi
və qrammatik cəhətdən düzgün qurulmuş cümlələr əsas götürülməklə
ədəbi tələffüz qaydaları gözlənilməli, nərmal diksiya, nitq fasilələri,
məntiqi vurğu nəzərdə saxlanılmalıdır. Nitqi ağırlaşdıran, məzmunun
dinləyicilərə çatdmlmasım çətinləşdirən, həcmcə böyük, dolaşıq,
təm-ta-
raqlı cümlələr işlədilməməlidir. Nitqin düzgünlüyü natiqlə
dinləyicilər arasında qarşılıqlı anlaşmanı təmin edir.
Nitqin düzgünlüyü ədəbi dil normalan daxilində mümkündür.
Kommunikativ keyfiyyətə xidmət edən düzgünlük gerçəklik haqqında
verdiyi məlumata düz mütənasibdir. Düzgünlük anlayışı, əsasən,
mövzuya aiddir. Mövzu dəqiq və konkret olarsa, natiq də öz fikrini
dəqiq və yığcam qura bilər. Deməli, nitqin düzgünlüyü dedikdə
cümlələrin qrammatik cəhətdən düzgün qurulması, sözlərin
yerli-yerində işlədilməsi, fikrin aydın, dəqiq, məntiqi ardıcıllıqla və
ədəbi tələffüz normalanna uyğun ifadə olunması başa düşülür.
NİTQİN DƏQİQLİYİ. Dəqiqlik nitqin ilk və əsas şərtidir. Fikrin
aydın izahı dəqiq düşüncənin nəticəsidir. Dəqiqlik və yığcamlıq nitqin
əsas məziyyətləri kimi zəngin söz ehtiyatı hesabına başa gəlir. Söz
ehtiyatı zəngin olan adamın nitqi dəqiq ola bilər. Dəqiq nitq
deyildikdə sözlərin ifadə olunan fikrə uyğun seçilməsidir ki, bunlar
nitqin mənasına, məzmununa münasib olmaqla fikrin gerçəkliyi əks
etdirməsinə şərt sayılır. Dəqiqlik, bir tərəfdən, nitqin gerçəklik və
təfəkkürlə əlaqəsinin, digər tərəfdən, fikrin dil vasitələri ilə düzgün
verilməsinin göstəricisidir. Məlumdur ki, söz anlayışa uyğun yaranır
və fikir ifadə edir. Əlbəttə, 0, ifadə etdiyi fikrə uyğun olmalıdır. Nitqin
məntiqliyi, ardıcıllığı, izahın uyarlığı fikrin aydın ifadəsinə
köklənmişdir. Dəqiq söz işlətmə dilin leksik sistemində olan sözlərin
semantik mənasını, sinonimliyi, çoxmənalığı, terminləri, müxtəlif
funksional üslubları və qrammatik formaları yaxşı bilməyi tələb edir.
Dilin sinonimlik imkanlarından istifadə edərək lazım olan sözün
seçilib işlədilməsi nitq üçün çox vacibdir.
Dilimiz respublikamızın müstəqillik qazananması ilə, həqiqi
mənada dövlət statusu almasından, bütün sahələrdə qeyd- şərtsiz tam
və yeganə ünsiyyət vasitəsi kimi hərtərəfli işlənməyə başlamasından
bəri bədii, elmi və publisistik yazıların, mətbu orqanların dili də,
radio-televiziya verilişlərində, teatr tamaşalarında aktyor və
diktorların, müəllim, şagird və tələbə
76
lərin nitqi də dəqiqləşmiş, düzgün işlədilməkdə sistem şəklini
almışdır.
NİTQİN AYDINLIĞI. Aydınlıq ifadə üsuludur, ifadə olunan
fikrin asan qavranılması üçün o, həmişə diqqət mərkəzində olur. Nitq
üçün aydınlıq, səlislik və yığcamlıq yüksək qiymətləndirilir. Bunların
içərisində aydınlıq ən vacib üslubi keyfiyyət kimi ön sırada durur.
Nitqin düzgünlüyü fikrin aydın ifadəsinin ilkin şərti sayılır. İnsan
ifadə edəcəyi mövzu haqqında mükəmməl məlumata malik olub onu
dərindən və yaxşı bilirsə, müvafiq dil vasitələri hesabına nitqində
sözçülüyə yol verməz, fikrini maraqlı qurar, dolaşıq cümlələrə deyil,
sadə, münasib cümlələrlə deyəcəyi faktları ifadə etməyi bacarar.
Nitq zamanı aydınlığın pozulması bir sıra hallarla bağlıdır. Bura
danışanın sözlərin mənasını, işlənmə məqamlanm yaxşı bilməməsi,
zəngin söz ehtiyatına mükəmməl yiyələnməməsi daxildir. Məsələn,
danışıqda belə cümlələr eşidirik: O, qapının zəngini çaldı. At ilxısında
yaxşı atlar vardı. Sənə müvəffəqiyyət uğur- lan arzulayıram. Biz
bunlara müdaxilə göstərməyə çalışmq və s.
"Aydın nitq aydın təfəkkürün, düşüncənin məhsuludur", "Dili
dolaşıq şəxsin fikri də dolaşıq olur" - cümlələrinin təsdiqinə
Ü.Hacıbəyovun "O olmasın, bu olsun" musiqili komediyasında
Məşədi İbadın Rza bəyə dediyi bir replikasında aydın görünür: - "A
kişi, sən elə qəliz danışırsan ki, "Tarixi - Nadiri" yarıya qədər
oxumuşam, mən başa düşə bilmirəm. Bu yazıqlar haradan başa
düşsünlər?"
Biz tələbələri ixtisaslarına aid idman ədəbiyyatını oxuyub
öyrənməklə, izah edib misallar gətirməklə məhdudlaşmamağa
çağınrıq. Onlar siyasi, sosial, elmi, iqtisadi yenilikləri özündə əks
etdirən, gündəlik mətbu orqanlarda çap olunan publisistik yazıları da
oxuyub təhlil etməli, biliklərini artırmağa xidmət edən bədii
ədəbiyyatla, oçerklərlə, həyatın hər sahəsinə aid müxtəlif
materiallarla bir vətəndaş kimi tanış olmalıdırlar.
Nitqin aydınlığı tələffüzlə sıx bağlıdır. Dil səsləri öz məxrəcində
deyilməsə, hecanın tələffüzdən düşməsi, normal intonasi
77
Dostları ilə paylaş: |