Azərbaycan dilində vurğu, adətən, sözün sən hecasının üzərinə
düşür. Lakin nitq prəsesində bəzi milli və alınma sözlərdə vurğunu
yeri bilməyərəkdən dəyişdiriləndə sözün mənası ya təhrif əlunur, ya
da dinləyicilər natiqi həmin sözü düzgün tələffüz etmədiyinə görə
savadsız hesab edirlər. Məsələn: əpera, kafedra, lakin, lirika, kamera.
Sabir, diktor, dollar, era, finiş, kompas, klinika, kodeks, kubok, lazer,
marşrut, maksimum, norma, nota, orden, pasport, pauza, prinsip,
taktika, tennis, texnika, titul, bəzən və s. sözlərdə vurğu birinci
hecaya; analoq, diametr, monometr, müharibə. Füzuli, xüsusən,
filəsof, dinamo sözlərində ikinci, arzu, müxtəlif, sadəcə, İngiltərə
sözlərində isə vurğu sən hecaya düşür. Vurğunun yerini dəqiq
bilməyənlər qəribə tələffüzə görə adamlarda gülüş doğumr. Bu
baxımdan
məktəblilər
ənlar
üçün
nəzərdə
tutulmuş
orfoqrafiya-orfoepiya
lüğətlərindən
faydalanmalıdırlar.
(Abdullayev.N, Məmmədov.Z. Orfoqrafiya - ərfoe- piya lüğəti, Bakı,
2004; Quliyeva A., Soltanov M.Məktəblinin orfoqrafiya - orfoepiya
-qrammatika lüğəti. Bakı.2009)
Müşahidələr göstərir ki, sözlərdə vurğunun yeri səhv salınanda
təkcə sözün deyil, bəzən cümlənin də mənası dəlaşıq düşür:
dəymədüşər- dəymə, düşər; düymə- düymə, dimdik- dimdik,
görməmiş-görməmiş, bağla-bağla, yağsa-yağsa, qızdır-qızdır,
azdır-azdır, qazdır-qazdır, gülün-gülün və s. kimi əməqraf sözlər
yalnız vurğu vasitəsilə fərqlənir və məna dəyişikliyi baş verir, eləcə də
vurğumun qüsurlu tələffüzü zamanı nitqin intənasi- yasında o andaca
yaranan qeyri-adilik dərhal nəzərə çarpır, nitqin təsiri azalır, natiqin
mədəni səviyyəsi və savadlı əlması şübhə altına alınır.
Heca vurğusu yazılışı eyni, səslənməsi müxtəlif olan sözləri də
əhatə edir. Dildə omofonlar, omoqraflar, omoformlar kimi işlənən
sözlərdə vurğu əsas rəi əynayır. Omoqraflar müxtəlif nitq hissələrinə
aid əlub, hər hansı bir morfoloji əlamət qəbul edərək və ya etməyərək
eyni şəkildə yazılan, lakin vurğuya görə fərqlənən sözlərdir. Məsələn:
çəkmə (isim)-çəkmə (feil, əmr forması 11 şəxsin təkində), sərin
(sifət)-sərin (feil, əmr forması.
99
11 şəxsin cəmi), alma, dondunna, qovunna (hamısı isim)-alma,
dondurma, qovurma (hər üçü feil, əmr forması, inkarda, 11 şəxc- sin
təkində) və s.
Mürəkkəb sözlərin vurğusu düzgün qoyulmadıqda məna
pozğunluğuna gətirib çıxanr, tərkib qovuşmuş bir söz kimi deyilir, söz
birləşməsinə oxşayır. Məs: Ağdam. Ağdaş. Ağsu. Udönü- mü,
sübhcağı. Göyçay sözlərində vurğu birinci hecaya, Qarabağ,
dünyagörüşü sözlərində vurğu ikinci hecaya, alagöz, qa- raqas.
Həsənoğlu, yadelli, əlyazması, boyunbağı, beşillik. ayaqqabı,
ilanbalığı. qaymana tipli mürəkkəb sözlərdə vurğu tərkibin ikinci
tərəfinin üzərinə düşür.
Birinci tərəfi saitlə bitib, ikinci tərəfi saitlə başlanan xüsusi
mürəkkəb isimlərdə vurğu ikinci tərəfin üzərinə keçməndə birinci
tərəfin son saiti ixtisar olunaraq tələfiüzdən düşür: Əli Ağa- Əlağa,
Əli Əsgər-Ələsgər, Vəli Ağa-Vəlağa, Əli Əkbər-Ələkbər və s.
Tərkibində qeyri sözü olan sifətlərdə söz vurğusu qeyri sözünün
üzərinə
düşür:
qeyri-adi,
qeyri-rəsmi,
qeyri-məqbul,
qevri-müəwən və s.
Tərkibi əvəzliklərdə vurğu ikinci tərkibin üzərinə keçir: heç kəs,
heç kim, hər kəs, heç biri, hər biri, nə cür?, nə vaxt? , nə zaman?
və s.
Avazlanmanın ən vacib elementi olan vurğu düzgün işlədil-
mədikdə nitqin ümumi ahəngi pozulur, yad, əcnəbi adamın danışığını
xatırladır.
MƏNTİQİ VURĞU
Cümlədəki sözlərdən birinin digərlərinə nisbətən qüvvətli deyilişi
məntiqi vurğu adlanır. Məntiqi vurğu cümlənin məna yönümünü
dəyişir. Cümlənin istənilən üzvünü məntiqi vurğu altına salmaq
danışanın məqsədindən asılıdır.
Məsələn:
Dünən biz məşqçimizlə məşqə başladıq.
Dünən biz məşqə məşqçimizlə başladıq.
100
Dünən məşqə məşqçimizlə biz başladıq.
Biz məşqçimizlə məşqə dünən başladıq.
Göründüyü kimi, birinci cümlədə "məşqə" sözü, ikinci cümlədə
"məşqçimizlə", üçüncü cümlədə "biz", dördüncü cümlədə "dünən"
sözü vurğu altına düşmüşdür, qalan sözlər adi kəmiyyətdə tələffüz
olunur. Beləliklə, məntiqi vurğu cümlədə hər dəfə yeni söz üzərinə
düşdükcə xüsusi məna çaları yaratmış olur.
Misal gətirdiyimiz cümlədə dinləyiciyə xüsusi tonla çatdırılan
sözlər hər dəfə xəbərin qarşısında gəlmişdir. Lakin intonasiya
vasitəsilə məntiqi vurğulu sözün yerini məqsədli şəkildə dəyişmək
olur. Hər hansı cümlədəki sözləri məqsədimizə müvafiq olaraq
məntiqi vurğu altında tələffüz edə bilərik: Məsələn: Vüqar Vaqifə
futbol topu bağışladı. Vüqar Vaqifə futbol topu bağışladı. Vüqar
Vaqifə futbol topu bağışladı.
Natiq cümlədə söz sırasını saxlamaqla məntiqi vurğunu istədiyi
söz üzərində tətbiq edə bilər.
Bəzən nitqdə xəbəri də məntiqi vurğu altına salmaq olur. Bu
zaman cümlənin xəbəri şəxs əvəzlikləri ilə ifadə edilir. Məsələn:
Respublika yarışlarında birinci yeri tutan mənəm. Dərslərə müntəzəm
gələn odur.
Yazılı nitqdə deyilənlərdən başqa daha bir sıra hallarda məntiqi
vurğu özünü göstərir:
1)
Müqayisə edilən sözlər vurğulu olur: - Güləşçilər şir kimi
pəncələşirdilər. Valideyn xəstə balasına daha çox qayğı göstərər.
2)
Qarşılaşdmlan zidd mənalı sözlər: - Biz uşağa da, qocaya da
hörmətlə yanaşmq. Dünyada kədərlə sevinc, ölümlə həyat ekizdir.
3)
Cümlədə həmcins üzvlər vurğulu olur: Topla oynayan uşaqlar
bərkdən çığmşır, sevinir, gülürdülər. Böyük həyətdə toyuqlar,
ördəklər, qazlar bir-irinə qarışmışdı.
4)
Ümumiləşdirici sözlər vurğu ilə deyilir: - Mənim arzum budur
ki, hamı - müəllim də, tələbə də, məşqçi də vətənimizə layiqli
vətəndaş olsunlar.
101
Dostları ilə paylaş: |