7.
Daxili nitq hansı əsərlər üçün səciyyəvidir? Daxili nitqi bədii
bir priyəm kimi götürmək əlarmı?
8.
Zahiri nitqin hansı fərmalan vardır? Bəs daxili nitq hansı
formada əlur?
9.
Daxili nitq zahiri nitqdən nə ilə fərqlənir?
10.
Zahiri və daxili nitqin xüsusiyyətlərini ayrı-ayrılıqda göstərin
və ənlan müqayisə edin.
Çahşma 38. Mətni əxuyun, nitqin növlərini aydınlaşdırın.
... Oğlan gözlərini qızdan çəkməyərək ikinəfərlik oturacaqdan nə
vaxt ayağa qalxdığını bəUcə özü də hiss etmədi.
-
Buyurun, əyləşin, xanım qız!
Qız birdən-birə əna edilən təklifdən azca tutuldu. Əvvəlcə nə
cavab verəcəyini kəsdirə bilmədi. Nəhayət; - Sağ olun! Mənə belə
yaxşıdır. - deyə dilucu cavab verdi.
-
O...O... Dəyməz. Buyurun, əyləşin. Borcumuzdur.
Oğlan son cümləsini elə yavaşca dedi ki, bəlkə də onunla yanaşı
oturmuş qadın belə bunu eşitmədi. Sonra o, gözucu qoca kişiyə tərəf
baxdı. Sol əlini cibinə qəyub bir addım kənara çəkildi, əks tərəfə
baxan pəncərəyə yanaşdı, başı üzərində avtəbus boyu uzanmış
tutacaqdan yapışdı. Pəncərədən baxa-baxa ürəyindən keçirtdi: - Canı
yanmış, nə qızdır! Yerini verəndə də gərək beləsinə verəsən, daha
uşaqlı qadına yəx.
Hədsiz bir sevincin işartısı ənun gözlərində əynayırdı. "Hörmət,
bax budur". Sonra "himm..." edərək dədaqlarma çatmayan səslə
öz-özünə dedi; "Hörmət? Mən əna hörmət naminəmi yer verdim?". O,
alnını barmaqlan ilə əvuşdurdu. Gözlərini yumub ürəyində
danışmağa, fikrindən keçirməyə başladı: "Yaxşı, bəs buna nə ad
verək? Hörməti, deyəçən, ə qəca əbləh elədi axı. Yerini uşaqlı qadına
verdi. Görəsən, niyə? Qadm uşaqlıdır. Deməli, əri var. Bəs qəca yerini
əna niyə verdi? Yəqin, ənun da arvadı var. Bəlkə ölüb?" (Süleyman
Hüseynəv. Manana. Bakı, 2002, səh.41)
Çahşma 39. Verilmiş sözlərin leksik mənasını izah edin, onların
20-25 il bundan əvvəl necə ifadə əlunduğunu, əvvəlkilərin, yoxsa
indikilərin öz dilimizə məxsusluğunu aydınlaşdırın;
66
ildönümü, çimərlik, duracaq, saxlanc, əyləc, dönəm, qaynaq,
yüzillik, özəlləşmə, nəfəslik, açıqca, bölgə, soyqmm, yarlıq, ulu,
dürlü, araşdırma, hərbiləşmə, köçkün, yetərsay.
Çalışma 40. Aşağıdakı sözlərin hansı alınmaların hesabına
meydana gəlməsini araşdmn:
öndər, soykökü, bilgisayar, başqan, istilikölçən, bilgi, soyad,
soydaş, cangüdən, ömürlük, toplum, çağ, bağımsız, çağdaş, duyum,
durum;
Çahşma 41. Mətndən dilimizin lüğət tərkibindəki özləşmə
göstəricilərini müəyyənləşdirin, mənalanm izah edin.
Azərbaycan toplumunun qarşısına çıxan hər dürlü iqtisadi iliş-
kilər nə qədər çox olsa da, soydaşlanmız özünü itirmir və dönmədən
həmin ilişkiləri aradan qaldmrlar. XXI yüzilliyin girəcəyində
dünyanın çağdaş dövlətlərindən biri olmaq üçün ölkəmizin hər dürlü
imkanlanmn varlığını hamı söyləyir. Çox çalışmaq və saxlancımızın
çiçəklənməsi naminə durumumuzu yaxşılaşdırmaq, çağdaş ölkələrdən
ömürlük biri olmaq istəyimizdir.
Bu gün belə bir dönəmdə yaşayırıq ki, dövlətimizin bağım- sızhğı
uğrunda çarpışmaqdan özgə yolumuz yoxdur. Tarix soydaşlarımızı
sınağa çəkir. Bu sınaqdan üzü ağ çıxmaq üçün biz hamımız
öndərimizin siyasətini dəstəkləməli, başqanımız da, əsgərimiz,
çavuşumuz, gizirimiz də cangüdənlər kimi bütün bölgələrimizin
smırlarının keşiyində ayıq-sayıq durmalıyıq.
Çalışma 42. İdman cəmiyyətində şöbə müdiri işləyirsiniz.
Müəyyən qədər idman ləvazimatı almaq üçün direktorunuza tə-
ləbnamə yazın.
NİTQİN MƏDƏNİ VƏ QEYRİ-MƏDƏNİ FORMAIARI
Mədəni nitq ədəbi dilə yaxşı yiyələnmiş şəxslərin işlətdiyi nitqdir.
Deməli, ədəbi dilə mükəmməl yiyələnmədən mədəni nitqdən
danışmaq olmaz.
67
Nitqin mədəniliyi ədəbi dilin qayda-qanunlarını yüksək səviyyədə
mənimsəməklə, dilimizin fonetik normalanm gözləmək, zəngin söz
ehtiyatına sahiblənmək, bədii dil vasitələrinə yiyələnməklə təmin
əlunur. Mədəni nitq aydın, səlis, zəngin, ifadəli, yerli-yerində,
qulaqlarda rəvan səslənən, oxuyarkən göz əxşayan, məntiqi cəhətdən
əbyektiv gerçəkliyə uyğun nitqdir. Bu nitqdə söz birləşmələri və
cümlələr, sintaktik konstruksiyalar qrammatik cəhətdən düzgün
qurulur, natiqsə əxlaq qaydala- n çərçivəsində təmkinli, səyuqqanh,
özünə və sözünə arxayın şəkildə, lakin insanlara, hadisələrə, görülən
işlərə isti münasibəti ilə seçilir. Təbii ki, insanlarda nitq
mədəniyyətinə yiyələnmə eyni dərəcədə deyildir. Bu, insanın
savadından, mütaliəsindən və qavrayışından, danışdığı dilə yaxşı
bələdliyindən, yazılı və şifahi dilin nərmalanna mükəmməl
yiyələnməsindən asılıdır.
Nitq mədəni və qeyri-mədəni formalara bölünür. Burada da orta
və yüksək səviyyəli mədəni nitqi fərqləndirmək əlar. Dilimizin
fonetika, leksika, frazeologiya, qrammatika və üslubiyyat bölmələrini
orta məktəb həcmində öyrənmiş məzunlar müstəqil həyata
başlayarkən orta səviyyəli mədəni nitqlə öz fikirlərini ifadə edə
bilirlər. Onlar müəyyən məqamlarda çıxış edirlər, bəziləri hətta şeir,
məqalə, hekayə də yazmağı bacarırlar, öz dinləyicilərinə bəzi
məsələlərlə əlaqədar məlumat çatdırırlar. Orta səviyyədə olmasına
baxmayaraq bu nitqdə fikir aydın, məntiqi cəhətdən düzgün qurulur.
Orta səviyyəli mədəni nitqdə diksiya, tələffüz norma daxilində olur,
yəni dialekt-şivə danışığı səviyyəsindən yüksəkdə dayanır.
Yüksək səviyyəli mədəni nitqin orta səviyyəli dən fərqi təkcə dil
normalarını gözləməklə bitmir, bu nitq həm də ifadəlidir, obrazlı və
emosionaldır. Belə nitq sahibləri gələcəyin şairi, yazıçısı, alimi,
siyasətçisi, diplomatıdır, ən "pis" halda natiqdir, masabəyi, söz
ustasıdır.
Qeyri-mədəni nitqdə gözə tez çarpan məddahlıq, yaltaqlıq (bu da
insandan başqa cür istedad tələb edir) ruhu, əzbərçilik xasiyyəti,
tamahkarlıq, simasızhq kimi qeyri-mədəni məziyyət
68
Dostları ilə paylaş: |