namaq məqsədilə verilən sualın yaratdığı xoş olmayan ovqatı ta-
razlamaq üçün "Fikrimi izah edə bildimmi?", "Mənimlə ra-
zısanmı?", "Razı qaldmızmı?", "Deyilənlərə etirazınız yoxdur
ki?", "Cavabım sizi qane etdimi?", "Yoxsa fikrimi sizə çatdıra
bilmədim?"-kimi cümlələrlə aradakı boşluğu doldura bilər (2, səh.
266).
Uşaqlara dinləmə bacarığına yiyələnmənin müxtəlif üsulları da
aşılanmalıdır. Onlara izah olunmalıdır ki, başqasına qulaq asmağa
səbri çatmayan şəxs boş-boşuna dayanmamaq, oturmamaq xatirinə nə
isə etməyə, lüzumsuz bir iş görməyə, yersiz replika atmağa, başqaları
ilə gərəksiz danışığa girişir, beləliklə, söylənilən fikirləri lazımi
dərəcədə nə özü dərk edir, nə də başqalarının mənimsəməsinə imkan
verir. Uşaqlara başa salınmalıdır ki, danışmaq da, dinləmək də eyni
dərəcədə mədəniyyətdir, insanın ümumi mədəniyyəti onun nitq
mədəniyyətinin inkişafında əsas şərtdir. Müəllim şagirdlərə,
tələbələrə dönə-dönə, yorulmadan danışıq etikasının nə olduğunu
anlatmalı, yeri gəldikcə, görkəmli şəxsiyyətlərin, yazıçılann, siyasi
xadimlərin fikirlərini diqqətə çatdırmalıdır.
Ümumiyyətlə, müəllimin nitqi ənun şəxsiyyətinin, mədəni
səviyyəsinin, dünyagörüşünün tərkib hissəsi əlmaqla nümunəvi
danışığa, eləcə də, yazı mədəniyyətinə aparan bir yoldur, üsuldur.
Müəllim şagirdlərə, tələbələrə, gələcəkdə vətənimizin layiqli
gəncləri, vətəndaşı olacaq insanlara sözü qiymətləndirib seçmək, ənun
semantik mənasını anlamaq, hər ifadəni məqamında və düzgün
işlətmək bacanğı aşılamalı, mədəni və savadlı nitqə yiyələnməkdə
lazımlı vasitələr, yol və üsullar tapmaqda öz əməyini əsirgəməməlidir.
Sual və tapşırıqlar
1.
Mikrədialoq nələrdən təşkil əlunur və hansı janrlarda işlədilir?
2.
Kiçik yaşlı uşaqlarda daxili nitq hansı fərmada təzahür edir?
Daxili nitqin hansı formalan vardır?
232
3.
intonasiyanın ünsürləri hansılardır?
4.
Nitqin sadəliyi üçün əsas şərtlər nədir?
5.
Şifahi nitqdə kitab tələffüzü nə üçün əsas götürülmür?
6.
Nitqin münasibliyi hansı amillərlə bağlıdır?
7.
Daxili nitq nədir? Onu pyesdə bir priyom kimi qəbul etmək
olarmı? Daxili nitqin əsas xüsusiyyətləri hansılardır?
8.
Mədəni nitqi qeyri-mədəni nitqdən fərqləndirən nədir?
9.
Nağıllarda, əfsanə və fantastik əsərlərdə məntiqilik
gözlənilirmi?
10.
İfadəliyin əsas şərtləri hansılardır? İfadəliyi, bədiiliyi
gücləndirən vasitələri deyin.
Çalışma 121. Dələduzluqda suçlandmlan bir şəxsə zamin qalın,
ona zəmanət verin.
Çalışma 122. Oxuduğunuz bir kitaba (dərsliyə) referai yazın.
Çalışma 123. Mətndən nitq etiketlərini tapın, onlan qruplaşdırın
və hər qrupu ayrıca adlandırın.
... Budaq ox atanda Beyrək: - Əlin var olsun! - dedi. Uruz atanda:
- Əlin var olsun! - dedi. Yeynək də atanda: - Əlin var olsun! - dedi.
Şir Şəmsəddin atdı: - Əlin var olsun! - dedi. Elə ki, kürəkən atdı:-
Əlin qurusun, barmaqların çürüsün. Hey, donuz oğlu donuz, bu
bəylərə qurban ol! - dedi.
Yalançı oğlu Yahncığın acığı tutdu, dedi: - Ədə, əbləh oğlu əbləh,
mənə belə sözlər deməyə sənin haqqın varmı? Gəl, əbləh oğlu, mənim
yayımı çək, yoxsa indi boynunu vurduraram!
Dədəm Qorqud gəldi, boy boyladı, soy söylədi:
Uca dağların yıxılmasın!
Böyük kölgəlik ağacın kəsilməsin!
Ağ saqqallı atanın yeri cənnət olsun!
Oğuldan, qardaşdan ayrılmasın!
(“Kitabi-Dədə
Qorqud” dastanından)
Çalışma 124. Mətn parçalarını diqqətlə oxuyun, məntiqə
sığışmayan söz və ifdələrə öz münasibətinizi bildirin, onlara hansı
hallarda yol verildiyini deyin:
Z33
... Yeddi min yeddi yüz yetmiş yeddi dəli atdan düşüb hərə onun
üstünə bir daş tulladı. O qədər daş yığıldı ki, yekə bir dağ oldu.
Deyirlər ki, indi də o dağ qalır.
... Koroğlu dəlilərə hökm elədi ki, qocaya kömək eləsinlər. Dəlilər
tutuquşu kimi doluşdular zəmiyə. Bir suiçim saatda qocanın bütün
taxılını biçib-dərzləyib, yığdılar bir tərəfə.
... Koroğlu.. .əlini atıb qazanlardan birini çəkdi qabağına. Bir
pəncə, iki pəncə, üçüncü pəncədə aşpaz baxdı ki,çıxdı qazmağa... O
biri qazanı çəkdi qabağına. Qərəz, neçə qazan boşaltdı bilmirəm, neçə
tuluq boşaltdı bilmirəm, baxdı ki, day doyub... Yağlı əlləri ilə bığlarını
eşib durdu ayağa ("Koroğlu" dastanından).
Çalışmal25. Üstdə verilmiş mətn parçalarında danışıq dili
əlamətlərini tapıb göstərin, cümlələri yazılı ədəbi dildə formalaşdırıb
yazın.
Çalışma 126. Verilmiş mətndə şifahi ədəbi dil xüsusiyyətləri də
olmaqla leksik, fonetik və qrammatik normalardan kənara çıxma
hallarını qeyd edin.
... Bunu deyib Koroğlu day cavab gözləmədi. Bayaq ha Qıra- ta
bir qamçı göstərib təpəni aşdı. Elə ki arxayın oldu ki, day dəlilər çıxıb
gediblər, ondan yola düşdü. Elə bir az getmişdi, birdən Qırat
qulaqlanm dikləyib, şahə qalxdı. Bir də uzaqdan at kişnəməyi eşidildi.
Koroğlu dönüb baxanda gördü Giziroğlu Mustafa bəy öz Alapaça
atının üstündə budu, elə gəlir, elə gəlir ki, tozu dumana qatıb, dumanı
toza...
Koroğlu yumbalanıb çaya düşdü. Giziroğlunun təpəsinə elə bir
əmud vurdu ki, bu dəfə Giziroğlu dığırlanıb çaya düşdü.
Nigar xanım dedi: - Koroğlu, indi danış görək, necə getdiz?
Uşaqlan necə qurtardız? ("Koroğlu" dastanından).
234
istifadə olunmuş ədəbiyyatın siyahısı
1.
Abdullayev A. S. Nitq mədəniyyəti və natiqlik sənəti. Bakı,
"Maarif' nəşriyyatı, 1981;
2.
Abdullayev N., Məmmədov Z. Nitq mədəniyyətinin əsasları.
Bakı, 2008.
3.
Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. 111 cild, Bakı, "Elm"
nəşriyyatı, 1983.
4 Babayev A. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı, 2009.
5.
Bakıxanov A. A. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1984.
6.
Balakişiyev Ş., Namazov İ. Əməli yazı nümunələri. Bakı,
2006.
7.
Bayramov H. B.Azərbaycan dili frazeologiyasınm əsasları.
Bakı, "Maarif' nəşriyyatı, 1978.
8.
Dəmirçizadə Ə. M.Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı,
1962.
9.
Dəmirçizadə Ə. M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1972.
10.
Əfəndizadə Ə. Azərbaycan dili orfoqrafiyası təliminin elmi
əsasları. Bakı, "Maarif' nəşriyyatı, 1968.
11.
Əliyev K. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatm əsasları. Bakı,
2001.
12.
Həsənov H. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatm əsasları. Bakı
,1999.
13.
Kazımov A., Osmanova T. Durğu işarələrinin işlədilməsi
qaydaları. Bakı, 2003.
14.
Nəsrəddin Tusi. "Əxlaqi-Nasiri", Bakı, 1989.
15.
Nizamil-Mülk Siyasətnamə. Bakı, 1987.
16.
O stile oratorskoy reçi. Ob oratorskom iskusstve, Moskva,
1958.
17.
Şirəliyev M.Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı,
1976.
18.
Yusifov M. Nitq mədəniyyətinin əsaslan. Bakı, 1998.
.
235
^
KİTABIN İQİNDaKİiaR
ön söz ................................................................................................ 3
Nitq mədəniyyətinin mövzusu,məqsəd və vəzifələri ........................ 6
Nitq mədəniyyətinin tarixindən ...................................................... 10
Dil, nitq və nitq mədəniyyəti .......................................................... 17
Nitq mədəniyyətinin başqa elmlərlə əlaqəsi ................................... 31
Nitq mədəniyyəti milli mədəniyyətin tərkib hissəsi kimi ..............39
Nitqin növləri: ................................................................................ 43
a)
Şifahi nitq ........................................................... 43
b)
Yazılı nitq ........................................................... 45
c)
Monoloji nitq ...................................................... 48
ç) Dialoji nitq ............................................................ 51
Monoloji nitqin növləri: Çıxış, məruzə, mühazirə ......................... 56
Zahiri və daxili (lal) nitq................................................................. 62
Nitqin mədəni və qeyri-mədəni formaları ...................................... 67
Nitqin əsas keyfiyyətləri: ................................................................ 74
a)
Nitqin düzgünlüyü ........................................... 75
b)
Nitqin dəqiqliyi ................................................ 76
c)
Nitqin aydınlığı ................................................ 77
ç) Nitqin təmizliyi ..................................................... 78
d)
Nitqin yığcamlığı ............................................. 83
e)
Nitqin sadəliyi .................................................. 84
ə) Nitqin münasibliyi ............................................ 85
f)
Nitqin rabitəliyi ................................................ 88
g)
Nitqin orijinallığı ............................................. 88
ğ) Nitqin məntiqiliyi ............................................. 90
h)
Nitqin ahəngdarlığı ........................................... 91
x) Nitqin zənginliyi .............................................. 91
ı) Nitqin ifadə liyi ...................................................... 92
Z36
intonasiya, vurğu və fasilə ............................................................. 97
Vurğu ..........................................................................
Heca vurğusu ................................................................
Məntiqi vurğu................................................................
Həyəcanlı vurğu ............................................................
Fasilə (pauza) ................................................................
Durğu işarələri ............................................................................. 106
Natiqlik sənətinin sahələri ........................................................... 112
Ədəbi dilin normaları .................................................................. 117
Fonetik norma ............................................................................. 119
Orfoepik normalar ....................................................................... 121
Saitlərin tələffüzü ilə bağlı qaydalar ........................................... 124
Yanaşı gələn saitlərin tələffüzü ..........................................................
Samitlərin tələffüzü ilə bağlı qaydalar ........................................ 129
Bəzi qrammatik formaların tələffüzü .......................................... 134
Abbreviatürlərin tələffüzü ........................................................... 138
Leksik norma ............................................................................... 141
Qrammatik normalar ................................................................... 147
Funksional üslublar ..................................................................... 154
Bədii üslub ................................................................................... 154
Üslubi vasitələr ............................................................................ 162
Elmi üslub ................................................................................... 170
Publisistik üslub .......................................................................... 173
Rəsmi-kargüzarlıq üslubu............................................................ 176
1)
Afişa ................................................................ 177
2)
Akt ................................................................... 177
3)
Annotasiya ...................................................... 179
4)
Arayış .............................................................. 180
5)
Bildiriş ............................................................. 182
6)
Elan ................................................................. 183
7)
Etibarnamə ...................................................... 183
8)
Əmr ................................................................. 185
9)
Ərizə ................................................................ 187
237
10)
Xahişnamə ...................................................... 189
11)
Xasiyyatnamə ................................................. 190
12)
Hesabat ........................................................... 192
13)
Xəbərdarlıq ..................................................... 193
14)
İzahat .............................................................. 194
15)
Qəbz ............................................................... 195
16)
Məqalə ............................................................ 195
17)
Məlumat ......................................................... 196
18)
Müqavilə ......................................................... 197
19)
Müraciət ......................................................... 198
20)
Protokol .......................................................... 199
21)
Raport ............................................................. 202
22)
Referat ............................................................ 202
23)
Reqlament ...................................................... 204
24)
Rəy ................................................................. 205
25)
Sərəncam ........................................................ 206
26)
Telefonoqram ................................................. 207
27)
Teleqram ........................................................ 208
28)
Təqdimat ........................................................ 209
29)
Tələbnamə ...................................................... 210
30)
Təliqə ............................................................. 211
31)
Təlimat ........................................................... 211
32)
Tərcümeyi-hal (Avtobioqrafiya) .................... 212
33)
Təşəkkür ......................................................... 214
34)
Töhmət ........................................................... 215
35)
Vəkalətnamə .................................................. 215
36)
Zəmanət ......................................................... 216
Ailə-məişət üslubu ........................................................................ 218
Epistolyar üslub ............................................................................ 220
Danışıq etikası və nitq etiketləri ................................................... 224
İstifadə olunmuş ədəbiyyatın siyahısı .......................................... 235
238
Süleyman Hüseynov
“Nitq mə
d
ə
niyy
əti”
(Az
ə
rbaycan dilind
ə
)
Bakı “YAZIÇI”
n
əşriyyatı
- 2010, 240 s
ə
h.
N
əşriyyat direktoru:
M
ə
sul redaktor:
Kompüter t
ərtibatçısı və
texniki redaktoru:
Dizayner:
M
ətni yığdılar:
Şəmsi VƏFADAR Gülnarə
MƏMMƏDOVA
Ə
l
ə
sg
ə
r HUSEYNOGLU
Günel MƏMMƏDZADƏ
Fatim
ə
HƏMİDOVA Zə
rif
ə
BAĞIROVA
Yığılmağa verilmişdir: 02.05.2010
Çapa imzalanmışdır: 11.05.2010
Kağız formatı: 60x84 1/16 Fiziki çap
v
ə
r
ə
qi: 1 M
ə
tb
əə
kağızı: № 01
Sifariş: № 342 Sayı: 500 nüsxə
Ofset üsulu il
ə
çap olunmuşdur
Kitab “YAZİÇİ” nəşriyyatında yığılıb, sə
hif
ə
l
ənmişdir,
Ünvan: Bakı, Mə
tbuat pr. 24,
Telefon:(99412) 510-68-48, (99412) 510-79-94
Dostları ilə paylaş: |