Sumqayıt Dövlət Universiteti Azərbaycan dili və dilçilik kafedrası Folklorşünaslıq Elmi-Tədqiqat laboratoriyası

1. X ötəx' (is.) — eşşəyin balası. -  Eşşəyin xötəyi yamnda gedir.
X ötəx'  (is.)  -   balaca,  kiçik.  -   Ə,  bu  Nağı  da  xötəyini  (kinays
ilə) yanında gəzdirər.
2. Xucan  (is.)  -  xuliqan.  -   Şəhərə  getmişdix  onda  gördüm,  bir 
xucan kişinin cevinə əlini sahnax istiyir,  çığxrdım qaşdı getdi.
Xudru yerə  (z.) -  nahaq yerə, boş yerə.  -  Xudru yerə getmədix 
şəhərə, indi çoxdan qayıtmışdıx.
Xuruş  (is.)  -   acıq,  hirs.  -   Gənə  xuruşu  qaxıb  Qələndəriıı,  bir 
qalmağal eliyəcəx'.
Xuruşdu  (sif.)  -   paxıl,  araqanşdıran.  -   Xuruşdu  adamlar  hər 
şeyi eşif töküflər ortuya.
Xurtmaxaşıl  (sif.)-szik-3zik.  Zərifə  sinidəki  iskannan  əlinnən 
salıf xurtmaxaşıl  elədi.
X urt düşməx' (f.) -  yorulmaq. -  Günüz o qədrə kərənti çəx'dim 
ki, axşam xurt tüşdüm.
Xurduna  düşməx' (f.) -  səmtmə  salmaq. -  Əlişan xurduna salif 
hinə girən tülküyü tüfəx'lə vurdu.
Xurcuntayı  düşməx' (f.)  -  güləş  vaxtı  yaranan  eyni  vəziyyət.  -  
Uşaxlar güləşəndə xurcuntayx tüşdülər.
X uy (is.) -  xasiyyət.  -  A bala, təzə yeznənin xuyunu, xəsiyətini 
bilirsənmi?
Belə  bir  atalar  sözü  var:  Xuyunu  bilmədiyin  ata  minməx' 
olmaz.
Xuygar/Zxuygir  (is.)  -   hər  şeydən  ülkən  insan  (mal  və  ata  da 
aid  edilir).  -   Bir  xuygar  inəx'  almışdım,  Qızılqoşdan,  hər  şeydən 
ülkürdü.
Xuylanmax  (f.)  -   hürkmək.  -  Mürsəiin  atı  xuylananda  baş 
götürüf dağlara qaçırdı.
Xünüx  (sif.)  -   ilıq  su,  azca  isinmiş  su.  -   Uşağa  xünüx  su 
verginən, boğazı ağnyırdı dünənnən.
- / -
İcəsgənnix  (is.)  -   sataşmaq.  -   Bu  uşax  ona-buna  ıcəşgənnık 
edir, axn yaxşı olmaz.
İcəşməx  (f.)  -   sataşmaq.  -   Məx'təvin  yolunda  o  Qotazm 
ölmüşü hər gün bizim uşağa icəşir.
İg-diş  (is.) -  mal-qoyunun  içalatı.  -  Qonşu bir cöngə kəsmişdi, 
iş-dişini ət doğruyaxmara pişirtdi.
İçalat  (is.)  -   mal-qoyunun  içi,  yəni  ağciyər,  nəfəs  borusu, 
qaraciyər,  ürək,  bövrək.  bağırsax  və  s.  -   Qounun  içalatı  xaravxydx 
tamam,  ciyan  da kəpənəyiydi.
İcraəmri  (is.)  -  əmri  xəbər verən.  -  Qolxozun icraəmri Heydar 
hammtyı  iclasa çağırdı.
İdim  (is.)  -   görkəm,  zahiri  görünüş,  geyim.  -   O  elə  əw əldən 
belədi, idimi düzəhnir kin. düzətmir.
İdimsiz  (sif)  -   kifır,  çirkin.  -   İdimsizin  biridi,  bizim  bu  təzə 
müdür.
İdəşmsx'  (f.)  -   bir  işi  başqasma  gördürməyə  çalxşmaq.  -   Ay 
uşax,  idəşməyın,  ikiniz də yeri belləyin.
İdaradan  tüşməx  (f.)  -   zəifləmək,  kasıblamaq.  -   Bu  uşağm 
tounda biz idaradan tüşdüx' tamam.
İdələşməx  (f.)  -   mənasız  mübahisə  etmək.  -   Hər  gün 
idələşməyin axn pis olor (E., Q.).
İdara  (is.)  -  idarə. -  Sahat ona qalıf, əmə idara açılmıyıf.
İdarası  qalmamax  (f.)  -   köhnəlmək.  -   1953-də  almışdım  bu 
bıryomniyi, daha idarası qalmıyıf.
İfcin  (z.)  -   səlıqəli,  incə.  -   Əti  hamx  Xosroy  kimi  ifcin 
doğnıyammır, qatıf qatışdırıllar.
İfcinnəməx'  ( f )   -  əti  oynaqlardan  ayıraraq  çapmadan
doğramaq.  -  Çöldə-bayırda əti  ifcinniyif bişirəndə daha tamlı olur.
İfiix' (is.) -  bel  sütunu.  -  İflix’dən sızı tutanda kəsmir ha.
İfliyi  üzülməx  (f.)  -  əlləşib  çahşmaqdan  əldən  düşmək.  -   Səfər 
işdəməx'dən ifliyi üzülüf.
İfləmə  (sif.)  -   ağılsız  (bax,  ipləmə).  -   İfləmə  də  ağıldan yünül 
adamJara derlər.
İxtiyar  (sif.)  -   qoca  -   A  bala,  yaşnnın  bu  ixtiyar  vaxtında  da 
xəstəlix' tafdım.
İkindi  (z.) -  axşamüstü,  günortadan  som a.  -  Günün  ikindi  çağx 
hava pozuldu, yekdən xişrix' yağdı.

---

İkili  (sif.) -  birə  iki. -  Boçcahdan gələnnər bir satıl buğdaynan. 
ikili (iki satıl)  cancur dəyişillər.
İkiləməx  (f.)  -   cavabı  dəqiq  verməmək,  ikibaşlı  damşmaq.  - 
M ən buna sual verirəm, bu da ikiliyir.
1.  İlitmə  (is.)  -  boş  bişirilən  yumurta.  -   Çox  adam  ilitmə 
murtda yer (Q., B.).
2.  İlitmə  (sif.)  -  tənbəl,  iş  bacarmayan.  -   Oııun  elə  göydəsinə 
baxma,  ilitmə bir şeydi.
İlandili  çıxarmax  (f.)  -   yalvanb-yaxarmaq.  -   Uşax  ilandili 
çıxartdı.  atası aparmadı onu şəhərə.
İlkinə (z.) - ilk  dəvə,  əw əlcə.  -  Kəndə  ilkinə  səssiz kinoyu  50- 
ci ildə gətdilər, aparatı cavannar əbıən fırradırdılar.
İllahim (əd.) -  xüsusən.  -  İllahım  da uşaxlar  səvinir Novruzun 
gəlməyinə.
İllət  (is.)  -  əzab-əziyyət,  çətinlik.  -  Torunun  ərini  tutmuşdular, 
uşaxlannnan bir illət çəx'di kin, gəl görəsən.
İllah  (m.s.)  -   xüsusən.  -  Getmişdix'  Mağaracığa  bibimgilə. 
illah, balaca Qəmərin orya getməsi onnan çox səvindirdi.
İllah da -  xüsusən də. -  Qurban bayramında hamı səvinir, illah 
da uşaxlar.
İldırmax  (f.)  -   gözlərindən  gilə-gilə  yaş  tökmək.  -   Uşax  bir 
ildmrdı kin,  gəl görəsən.
İlaxır  çərşənbə  (is.)  -  Novruz  bayramına  qədər  olan  sonuncu 
çərşənbə.  -   Həmin  gün  “qəbirüstü”  deyilən  mərasim  icra  olunur. 
Qəbirrər  ziyarət  edilir.  Evlərin  üstündə,  hündür  yerrərdə  tonqal 
yandınlır,  qızdar  niyyət  tutuf qapı  pusullar.  Evlərdə  bayram  sürfəsı 
hazırlanır. -  Büryün qəbrüstünə gedəcəx' qohumlar.
İlıx//lıx  (sif.) -  az  qızmış  su.  -  Böün  gün  olduğuna  çayın  suya 
ihxdı, çimməx' olar.
1.  İlgəh  (is.)  —  ipin  bağlanma  forması.  -   İlgəh  haravanm 
doğanağmnan keşmir.
2.  İlgəh  (is.) -  düymənin keçdiyi  yer.  -  Tulumun  ilgəyi  qınlıf 
tüşüf.
İlğım//ilğim  (is.) -  yayda  isti  gündə uzaqdan  görünən  isti  hava 
dalğası. -  Dağın döşündə qounnan sua yendirirdim, ilğıma tüşdüm.
İim əx'  (is.)  -   düyünün  forması.  Hasant  açılan  düyünə  ilməx'
dellər.
İmrix 'ləməx '//irmix 'ləməx' (f.) -  irini  xırdadan  seçmək.  -   Qoun 
kəmıəsinin qınxlarm ı im rikliyif qalağm içinə doldurullar.
İmanbeh  (sif.)  -   imanlı  adam.  -  Çox  naxartana desən imanbeh 
adamdı Nağı kişi.
İm di (z.) -  indi. -  İşdən  imdi gəldim,  əmə çox yorulmuşam.
İmrənməx  (f.)  -   meyl  göstərməx,  balasmı  görüb  səs  çıxarmax.
-  Axşam inəx' qapıya gəldimi  əw əlcə imrənir, balasmı gəzir.
İmsiləməx'  (f.)  -   iyləmək.  -   Bu  uşaxda  da  bir  pis  xəsyət  var, 
yeməyi imsiliyir.
İncix'  (z.)  -   küsülü.  -   Nəvələrini  özünnən  incix'  salmaginən, 
heş vaxıt.
lnnənbelə//innənbeləsinə  (z.)  -  bundan  sonra.  -   İnnənbeləsinə 
mən qardaşımm  işinə qanşmaram tä.
İncix  düşməx' (f.)  -  incımək,  küsmək.  -  Qohumlan  İspəndiyar 
məllimnən incix' tüşüflər.
İnax  (is.)  -   yağlı  yeməkdən  əmələ  gələn  mədə-bağrrsaq 
pozğunluğu.  Bu  zaman  həm  də  ağızdan  pis  qoxu  gəlir.  -   Uşax  o 
xartana cızdax yey if kin, inaxdan əziyət çəkir.
İnc-cins  (əv.)  -   heç  kəs.  -   Getmişdim  Qurvanmxda 
mamamgilə,  əvlərində ins-cins yoxuydu, qonşuya gediflərmiş.
İnağ  olmax  (f.)  — yağlı  yeməkdən  əmələgələn  xəstəlik.  -U şax 
oxartana zəyrəx' yemişdi kin,  inağ olmuşdu.
İncafara/fincəvara  (b.)  -  yaxşı  ki.  -  İncafara qahn geymişdim, 
yoxsam maşınm üstdə donardım.
İndiyətən  (z.)  -   indiyəqədər.  -   İndiyətən  heş  kim  bilmirdi  kin, 
Mustafanm oğlu oğumax elədiyinə görə tutuluf.
İntahası  (bağ.)  -  amma. — Qar yağırdı, intəhası  sakitdix' idi.
İpləmə//ifləmə  (sif.)  -   ağılsız,  dəli.  -  Bir  ifləməsi  gəlif işıxlan 
yoxluyurdu, bizə  də axt yazıf getdi.
İpriməx  ( f )   -  ətin  sümükdən  aynlmas  -   Qoun  ətini  də  o 
xartana qaynadıflar kin,  ipriyif tökülüf tamam.
İpiqırtx  (sif.)  -   etibarsız.  -   Bacımoğlu  Səfər  də  ipiqmx  çıxdı 
rnarja, heş gözdəmirdim.

---