T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

XI-XII. yüzyıllarda  İtil Bulgar Devleti’nin sınırları
275
 güney-doğuya doğru 
önemli ölçüde genişlemiştir. Bu dönemde İtil Bulgar Devleti’nin sınırları Beloy 
Nehri’nin aşağı akımları ve Yayık (Ural) Nehri’nin orta akımlarına kadar 
ulaşmıştır
276
. Yazılı kaynakların ifadesine göre bu bölgenin biraz batısında 
Başkurtlar oturmaktaydı. Zira İbn Fadlan’ın bulunduğu elçilik heyeti Kondurça 
Nehri’ni geçtikten sonra bugünkü Samara bölgesinde Başkurtlarla karşılaşmıştır
277
.  
İbn Faldan Bulgarların güney ya da güney-doğu komşuları olan Başkurtları, 
Peçeneklerin topraklarından kuzey-batıya doğru Büyük Çeremşan ile Kondurça 
nehirleri arasına yerleştirmiştir
278
. Neredeyse aynısını daha önce İbn Rüsteh de 
belirtmiştir: “Peçenek toprakları ile Bulgar Eskil toprakları arasında Macarlara ait 
ilk bölgelerden biri uzanmaktadır”. Burada Macarlardan kasıt Başkurtlardır
279
.   
Mesudi IX. yüzyılın ilk yarısında Oğuz-Kimak ittifakı ile 
“Badjinaklar”(Peçenekler), Badjgardlar ve Naukardalar arasında Djurdjan Denizi 
(Aral Gölü) civarındaki bozkır meralarına hâkim olmak için uzun yıllar süren 
savaşlardan bahsetmektedir
280
. Nitekim Başkurtlar, Oğuz-Kimaklara karşı 
uğradıkları yenilgiler neticesinde VIII. yüzyıl sonları ile IX. yüzyılın başlarında 
batıya göç ederek İtil-Ural bozkırlarına gelmişlerdir
281
. Burada muhtemelen XI. 
yüzyılda İtil Bulgarlarının hâkimiyetini kabul etmişlerdir. İbn Havkal, “Sûret el-arz” 
adlı eserinde Başkurtlar iki sınıftır: bir kısmı  Oğuzların sonunda Bulgar ülkesinin 
arkasındadır ve Bulgarlara bağlıdırlar diye ifade etmektedir
282
. El-Belhi, Bulgar ve 
                                                 
275
Ades Nimet Kurat İtil Bulgar Devleti’nin sınırlarıyla ilgili yorumu şöyledir: “Bulgarların 
Kirmencik, Mamadış,  İdil-Kama sahasında işgal ettiği yerlerin sınırları kat’i olarak tayin 
edilememekle beraber, arkeologya ve toponomi araştırmalarından görüldüğü veçhile takriben şu 
hudutlar tespit edilebilir: Doğu’da Çeramşan, Şeşme ve Zay sularının başları; Ik Nehri’nin manbası; 
kuzeye doğru Vyatka Nehri, Kazan Irmağı; batıda Züye suyu, Sura suyuna kadar; güneyde Çermişen 
ile Samara suyuna kadar”, Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda
 
Karadeniz Kuzeyindeki Türk 
Kavimleri, s.113. 
276
R. G. Fahrutdinov, “Arheologiçeskaya Karta Voljsko-Kamskoy Bulgari”, Tatariya v Proşlom i 
Nostayaşem Sbornik Statey, Kazan, 1975, s.158. 
277
İstoriya Başkortostana S Drevneyşih Vremen Do 60-x godov XIX v., Otv. Red. X. F. Usmanov, 
Ufa, İzd. Kitap, 1997, s.91. 
278
Kovalevskiy, Kniga Ahmeda İbn-Fadlana, s.131. 
279
Fahrutdinov, Arkeolojiçeskie, s.26. 
280
A. YA Garkavi, Skazaniya Musulmanskih Pisateley O Slavyanah i Rusah (S Kontsa VII Veka 
Do Kontsa X Veka), S.Peterburg, 1870, s.127, 148. 
281
Bkz.:R. G. Kuzeyev, İtil-Ural Türkleri, Çev. Arif Acaloğlu,  İstanbul, Selenge Yayınları, 2005, 
s.433-448. 
282
Şeşen,  İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler, s.171; Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle 
Ortaçağ’da Türkler, s.123. 
 
74

---

Başkurtların komşu olduklarını ve Başkurtların Bulgarlara tabi olduklarını 
yazmıştır
283
. Yazılı kaynaklardan anlaşılacağı üzere Başkurt boyları  İtil ve Ural 
yanında  İtil Bulgar Devleti’nin politik hâkimiyetini kabul etmişler ve hatta zaman 
zaman bu devlete vergi ödemişlerdir
284
. Sonuç olarak İtil Bulgarları Başkurtları 
hâkimiyetlerine alarak Beloy ve Yayık nehirleri ile Ural dağlarının güneyine kadar 
güney-doğu sınırlarını genişletmişlerdir
285
. Böylece Oğuzlarla komşu olmuşlardır.  
İstahri,  İtil Bulgar topraklarının Oğuz topraklarıyla sınırdaş olduğunu 
belirtmektedir
286
. “Hudûd el-Âlem” de aynı  şekilde Oğuz ülkesinin İtil Bulgar 
topraklarının güney-doğu sınırlarında olduğunu anlatılmaktadır. Mesela “Hudûd al-
Âlem”de Guz Çölü anlatılırken bu çölün kuzeyinde Bulgar hududuna kadar Oğuz 
ülkesi olduğu ifade edilmiştir
287
. Oğuzlar ülkesinin kuzey batıda, yani İtil 
Bulgarlarına doğru, Yayık Nehri’nin kollarına kadar geldiği bilinmektedir. İdrisi’ye 
göre, Margan dağları Oğuzlar ile Başkurt ülkeleri arasındaki sınırı oluşturuyordu
288
. 
Bir diğer yerde ise müellif, Başkurtların oturdukları coğrafyayı iki kısma 
ayırmaktadır: Bunların bir grubu Bulgar toprakları yakınlarında, diğeri ise 
Oğuzeli’yle sınırdaştır
289
. S. G. Agacanov’a göre yazar “Margan” ile güney Ural 
dağlarını kastetmiştir. Nitekim IX-X. yüzyıllarda Başkurtlar, güney Ural bölgesinde 
oturuyorlardı
290
.  
XI. yüzyılda Bulgar topraklarının güney-doğuya doğru oldukça genişlemesi 
konusunda XIII. yüzyıl yazarı  İbnü’l Esir 1043 yılında batı Türkleri tarafından 
İslamiyetin kabulü hakkında bahsederken bu Türklerin yazın Bulgar topraklarına 
komşu yerlere göç ettiklerini kışın ise Balasagun civarına geldiklerini 
eklemektedir
291
. Gösterilen topraklara belki İtil Bulgarlarının yarı göçebe bir kısmı 
da girmiş olabilir. Aksi takdirde 1229 yılında Moğollara karşı Bulgar ileri karakol 
muhafızlarının Yayık Nehri kenarında bulunduğunu belirten Rus kroniğinin haberi 
                                                 
283
Hvolson, İzvestiya, s.105. 
284
Oçerki Po İstorii Başkirskoy ASSR, T.I, Ufa, Başkirskoe Knijnoe İzd., 1956, s.22. 
285
Smirnov, Voljskie Bulgarı, s.5. 
286
Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Ortaçağ’da Türkler, s.201. 
287
Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler, s.60. 
288
A. e., s.114. 
289
A. e., s.122. 
290
S. G. Agacanov, Oğuzlar, Çev. Ekber N. Necef /Ahmet Annaberdiyev, İstanbul, Selenge 
Yayınları, 2004, s.83-85.  
291
V. V. Barthold, Soçineniya, T.II,  Moskova, İzd. Vost. Literaturı, 1963, s.46; aynı yazar, Türk – 
Moğol Ulusları Tarihi, Çev. Hasan Eren, Ankara, AKDTYK TTK Yayınları, 2006, s.14. 
 
75

---