T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

anlamsız olurdu
292
. Ayrıca XVI. yüzyıla ait “Kazan Tarihi” adlı Rusça el 
yazmasında ve Tatar tarihi ile ilgili bilgiler veren “Defter-i Cengiznâme”de İtil’in 
Kama boylarından Yayık Nehri’ne kadar olan yerler İtil Bulgar Devleti’nin sınırları 
dâhilinde gösterilmiştir
293
. Aslında bu topraklar İtil Bulgarlarının hâkimiyet 
sağladığı taşra kesimi idi
294
.  İtil Bulgar Devleti sınırlarının Yayık Nehri’ne kadar 
ulaştığını gösteren tüm bu rivayetlerden bu toprakların Bulgarların güçlü bir şekilde 
etkisi altında olan ve İtil Bulgar Devleti’nin hâkimiyetinde bulunan yerler olduğunu 
belirtmek daha doğru olacaktır
295
. Onların bu coğrafyada doğrudan yaşadıklarını 
söylemek için yeterli kanıtlar bulunmamaktadır. Zira yazılı kaynakların vermiş 
olduğu bu bilgiler henüz arkeolojik veriler tarafından teyit edilmemiştir.  
 XI. 
yüzyıl yazarı Kaşgarlı Mahmud haritasında Bulgar ve Suvar şehirlerini 
Hazar Denizi’nin kenarında göstermiştir
296
. Bu tabiki yanlıştır. Kaşgarlı Mahmud bu 
iki meşhur şehrin bulundukları yer hakkında elinde yeterli bilgi olmadığından dolayı 
yanılmıştır. Fakat Bulgarların  İtil Nehri’nin aşağı kesimlerinde de yaşadıklarını 
biliyordu. Bundan dolayı böyle bir yerleştirme yapmakta bir dereceye kadar 
haklıydı
297
. Gerçekten de bir takım kaynaklar Bulgarların Hazar Denizi’nin 
kenarında ve İtil’in aşağı akımlarında yer alan Hazar başkenti  İtil’de sonraları da 
Saksin’de yoğun olarak yaşadıklarını anlatmaktadırlar
298
. Hazar Kağanlığı’nın 
965’te uğradığı  yıkımdan sonra çok sayıda Bulgar güney-doğu Avrupa’nın 
bozkırlarında göçebe olarak yaşıyorlardı. Bu Bulgarlar sonraları Kuman-Kıpçaklarla 
karışmışlardır
299
. Nitekim bu Kuman-Kıpçaklar henüz Moğol istilasından önce İtil 
Bulgar Devleti’nin güneyinde yaşıyorlar ve İtil-Ural bozkırlarında göçebe olarak 
                                                 
292
Huzin, Bolgarskiy Gorod, s.13.  
293
R. G. Fahrutdinov, Tatar Halkı Hem Tatarstan Tarihi Borıngı Zaman Hem Urta Gasırlar, 
Kazan, Megarif  Neşriyatı, 2001, s.69. 
294
Fahrutdinov, Arheologiçeskaya Karta, s.159. 
295
Oçerki Po İstorii Başkirskoy ASSR, s.20. 
296
Kâşgarlı Mahmud, Dîvânü Lûgati't-Türk, (Tıpkıbasım/Facsimile), Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı 
Yayınları, 1990. 
297
Fahrutdinov, Arheolojiçeskih, s.28; Huzin, Bolgarskiy Gorod, s.14. 
298
Puteşestviye Abu Hamida al-Garnati v Vostoçnuyu i Tsentralnuyu Evropu (1131-1153 gg.), 
Publikatsiya O. G. Bolşakov, A. L. Mongayta, Moskova, Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoy Literaturı, 
1971, s.27. 
299
S. A. Pletneva, Polovtsı, Moskova, İzd. Nauka, 1990, s.38. 
 
76

---

varlıklarını koruyorlardı
300
.  Ancak bu Kıpçaklarla karışan Bulgarlar İtil Bulgar 
Devleti ile daimi temas halinde olmalarına rağmen ona dâhil olmamışlardır
301
.  
 X-XI. 
yüzyılların bazı Müslüman coğrafyacıları  (İbn Havkal, Mesudi, 
Gerdizi)  İtil Bulgar Devleti’nin batı  sınırlarını belirlerken onu Slavyanların 
doğusuna yerleştirmişlerdir
302
. Örneğin el-İstahri “Ruslar Bulgar tarafında, 
Bulgarlar ile Slavlar arasında oturan bir kavimdir”
303
 demektedir. İbn Havkal Ruslar 
düzensiz, karışık (vahşi), Bulgar tarafında, Bulgar ile Sakalibe arasında bulunan bir 
millettir”
304
 demektedir. El-Bekri ise “Bulgarlarla Rusların ülkesi bitişir”
305
 
demektedir.  
İtil Bulgarlarının batı  sınırlarında Ruslarla komşuluklarının detaylarını 
belirlemek için Rus kroniklerine bakmak gerekir. Rus kaynakları, Rusların doğu 
sınırlarında Fin-Ugor kabileleri olduğunu belirtmektedirler. Lavrentevskaya Kroniği 
“Ruslardan doğuda Çyud, Merya, Muroma, Mordva, Perm ve Ugya gibi kabileler 
bulunmaktadır” diye rivayet etmektedir. Yine Lavrentevskaya Kroniği’nin 
rivayetine göre Ruslardan ötede Bulgarlara ve Hvalislere gidilirdi
306
. Bu kayıtlardan 
da anlaşılacağı üzere İtil Bulgarları batı tarafında bazı Slav ve Fin-Ugor kabileleri 
ile birlikte Ruslarla sınırdaş oluyorlardı.  
İtil Bulgarlarının kuzey komşularından ilk önce bahseden İbn Fadlan’dır. İbn 
Fadlan “Visu Ülkesi” olarak adlandırdığı bu bölgenin Bulgarların hâkimiyetinde 
olduğunu ve 3 aylık uzaklıkta bulunduğunu belirtmiştir
307
. “Visu” adlandırmasını ve 
3 aylık yol uzaklığını Yakut ve Zekeriya Kazvini de tekrarlamışlardır
308
. Fakat onlar 
bu konuda kaynak göstermemişlerdir. Ancak onların kaynağının  İbn Fadlan 
olduğuna  şüphe yoktur
309
.  İtil Bulgarlarının kuzeyinde bulunan halklarla ilgili 
olarak Marvazi şu bilgileri vermektedir: “Onlardan (İtil Bulgarları)  İsu olarak 
                                                 
300
G. A. Fedorov-Davıdov,  Koçevniki Vostoçnoy Evropı Pod Vlastyu Zolotoordınskih Hanov, 
Arheologiçeskie Pamyatniki, Moskova, İzd.  Nauka, 1966, s.149-150.  
301
Huzin, Bulgarskiy Gorod, s.14.  
302
Garkavi,  Skazaniya Musulmanskih Pisateley, s.191, 193, 220; Huzin, Voljskaya Bulgariya v 
Domongolskoe Vremya, s.41. 
303
Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Ortaçağ’da Türkler, s.202. 
304
A. e., s.68. 
305
Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler, s.207. 
306
Fahrutdinov, Oçerki, s.12-13. 
307
İbn Fazlan, Seyahatnâme, s.55, 62-63. 
308
Zahoder, Kaspiskiy Svod, T.II, s.61. 
309
Fahrutdinov, Oçerki, s.13. 
 
77

---