T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

Ahmed (h. 279-295, m. 892-907) ve Bulgar Hükümdarı Almuş’un Müslüman 
olduktan sonra almış olduğu Cafer Bin Abdullah adı yazmaktaydı
245
. Paranın 
üzerinde her ne kadar basım tarihi yazmasa da bu idarecilerin yönetim döneminden 
dolayı araştırmacılar, Bulgar hükümdarının henüz İbn-i Faldan Bulgar ülkesine 
gelmeden önce Müslüman bir idareci olarak para bastırmış olduğunu 
düşünmektedirler
246
.  
921-922 yıllarında Bulgarlar ile Abbasi Halifesi arasında karşılıklı elçi değiş 
tokuşu olmuştur.  Bunun sonucunda İslam âleminin en kuzeyinde yeni Müslüman 
devleti olarak İtil Bulgar Devleti resmen tanınmış oluyordu. Bulgar Devleti’nin 
müteakip adımlarının gösterdiğine göre yöneticileri gerçekte Hazar Kağanlığı’ndan 
bağımsızlığını kazanmışlar fakat belirli zamana kadar formalite icabı onların iktidarı 
yörüngesinde bulunmuşlardır.   
Sonuç olarak Bulgar İlteberi Almuş bir yandan Hazar Kağanlığı’nın vassalı 
durumundayken diğer taraftan da bağımsız bir devlet kurmak için İslamiyetin resmi 
olarak kabulünden önce faaliyetlere başlamıştır. Bunun delili de kendi adına para 
bastırmasıdır. Giriştiği yolda Hazarların karşı hareketlerine önlem mahiyetinde kale 
inşası ve İslam âleminin açık desteği için resmi olarak İslamiyetin kabulü 
çalışmalarını gösterebiliriz.  
Bulgar yöneticilerinin bastırdığı paralardan öğrendiğimize göre İtil Bulgar 
Devleti Cafer Bin Abdullah’tan (Almuş) başlayarak Mümin Bin el-Hasan’a (976-
980/981 yıllarında para bastırmıştır) kadar devam eden süreçte oluşmuştur. Devletin 
oluşumunun en sancılı dönemi Cafer Bin Abdullah devri olsa gerektir. Çünkü bu 
süreçte çok sayıda ve hepsi de liderlik misyonu olan farklı Türk boylarının tek bir 
ideoloji altında itaat altına alınması ve ortak çıkarlar çerçevesinde hareket 
etmelerinin sağlanması gerekmekteydi.  
X. yüzyıl başlarında  İtil Bulgar ülkesinde kendi gönüllü kuvvetleri olan 
birkaç bağımsız bey bulunmaktaydı. Ancak belli durumlarda tek bir hükümdarın 
yani Almuş’un hâkimiyetini tanıyorlardı”
247
.  İlteber Almuş’un başında bulunduğu 
                                                 
245
A. e., s.190. 
246
A. G. Muhamadiev, Drevnie Monetı Povoljya, Kazan, Tatknigoizdat, 1990, s.112-113; G. M. 
Devletşin,  Voljskaya Bulgariya: Duhovnaya Kultura Domongolskiy Period X – Naç. XIII vv., 
Kazan, Tatknigoizdat, 1990, s.78. 
247
Huzin, Voljskaya Bulgariya v Domongolskoe Vremya, s.40. 
 
68

---

Bulgarlar ile diğer boyların mücadelesinden İbn-i Fadlan da bahsetmektedir. Bulgar 
İlteberi bir birinden kopuk bölgeleri tek bir devlet çatısında güçlükle toplamıştı. 
Almuş yani Abdullah Bin Cafer’in hâkimiyetinde dört boyun beyi bulunmaktaydı. 
Fakat bütün Bulgarlar ona itaat etmemişlerdi. Örneğin  İbn-i Fadlan’dan 
öğrendiğimize göre Suvar boyu hükümdara itaat etmemişti. Fakat daha sonra onun 
gücünden çekinerek hükümdarın hâkimiyetini tanıdılar
248
.  
 
İ. L. İzmaylov, Bulgar yöneticileri tarafından bastırılan paralara dayanarak 
İtil Bulgar Devleti’nin kuruluşuyla ilgili şu sonucu çıkarmıştır:  
 
“Madeni paraların şahitliğine göre 930-940’lı yıllarda Almuş’un oğlu ve varisi olan 
Mikail ibn Cafer’in vefatından sonra Bulgar (Devleti) iki emirlik idareye bölünmüş – 
Bulgar ve Suvar
249
 (görünüşe göre başlarında Suvar boyu varmış). Doğu kaynakları 
istikrarlı şekilde iki şehirden bahseder – Bulgar ve Suvar’dan, madeni para ise her birinde 
ayrı ayrı basılırmış. Görünüşe göre yeni kaynaklara sahip olmadan anlayamayacağımız bu 
şehirler bağımsız idarenin merkezleriymiş ya da Rusya’da Kiev ve Novgorod tipinde olduğu 
gibi Bulgarların büyük topraklarının merkezleriymiş”
250
.  
 
Bununla ilgili olarak henüz X. yüzyılın ikinci yarısında Hazar Kağanı Yosif 
Hasday  İbn-i  Şafrut’a yazmış olduğu mektubunda Bulgar ve Suvarlardan ayrı ayrı 
vergi aldığını belirtmiştir
251
. A. P. Smirnov da her iki şehirde ayrı ayrı para 
bastırılmasını Bulgar ve Suvar’ın siyasi hâkimiyet mücadelesi olarak 
yorumlamaktadır
252
. A. H. Halikov Bulgar ve Suvar şehirlerinin ve dolayısıyla bu 
şehirlerin nüfusunun arasındaki siyasi rekabetin 960’lı  yıllarda devam ettiği 
görüşündedir
253
. Her iki şehir de birkaç yüzyıl boyunca ekonomik ve politik 
hâkimiyet için mücadele etmişlerdi. Bu farklı gruplara veya bölgelere ayrılma  İtil 
Bulgarlarının Hazar Kağanlığı’ndan bağımsızlığını kazanmasının uzun süre devam 
etmesinin temel sebebi olarak görülmektedir
254
. Çünkü diğer Türk devletlerinde de 
                                                 
248
İbn Fazlan, Seyahatnâme, s.64-65. 
249
İbn-i Fadlan’ın sözlerinden Bulgar hükümdarının (Abdullah Bin Cafer) tehdidinden korkarak 
Suvarların ona itaat ettiklerini anlamaktayız, A. e. 
250
İzmaylov, Obrazovanie Bulgarskogo Gosudarstva, s.131. 
251
Kokotsov, Evreysko-Hazarskaya Perepiska, s.98.  
252
Smirnov, Voljskie Bulgarı, s.26. 
253
A. H. Halikov, “İslam i Urbanizm v Voljskoy Bulgari”, Bilyar – Stolitsa Domongolskoy Bulgari, 
Kazan, 1991, s.149. 
254
A. P. Smirnov, “Voljskaya Bolgariya”, Arheologii SSSR Stepi Evrazii v Epohu Srednevekovya, 
Otv.Red. S. A. Pletneva, İzd. Nauka, Moskova, 1981, s.208. 
 
69

---

olduğu üzere iç birliği sağlamadan devlet güçlenemiyor ve dış siyasetini organize 
edemiyordu.  
Sovyet dönemi tarihçisi A. P. Smirnov nümizmatik verilere dayanarak 
Bulgar Devleti’nin oluşumunu şöyle yorumlamıştır:  
 
“Nümizmatik materyaller ülkenin iki büyük şehri olan Bulgar ve Suvar arasındaki 
mücadeleyi karakterize etmektedir. Bu iki şehrin ekonomik önemini oralarda para 
bastırılması da göstermektedir. Suvar paralarından bize kadar, hicri 319 (931-932) yılında 
basılmış Nasr Bin Ahmed’in paraları sonra hicri 337 (948-949), 338 (949-950), 341(952-
953), 347 (958-959) yıllarında Talib Bin Ahmed adına ve hicri 336 (947-948) ve 370 (980-
981) yıllarında Mümin Bin Ahmed adına basılanlar bilinmektedir. Bu nümizmatik 
materyaller ve Arap seyyahlarının bazı haberleri şu sonuçları  çıkarmayı 
temellendirmektedir: anlaşılan X. yüzyılın ortalarında Bulgar ve Suvar Ahmed Hanın 
hâkimiyetinde birleştirilmiştir… Bu iki bölgenin birleştirilmesi Almuş ve onun halefleri 
Mikail ve Ahmed devrinde meydana gelmiş olmalıdır. Ahmed’ten sonra bu bölgeler… 
Onun oğulları Talib ve Mümin arasında bölünmüştür… Kardeşler arasındaki mücadele 
savaşa dönüşmüş ve bunun sonucunda Suvar siyasi bağımsızlığını 976 yılında yitirmiştir. 
Bunu Mümin’in adına Bulgar ve Suvar’da 366 (976-977) ve 370 (980-981) yılarında basılan 
paralar ifade etmektedir”
255
. 
 
Sonuç olarak 965-968 yıllarında Svyatoslav ordularınca Hazar Kağanlığı’nın 
yenilmesi Bulgar Emirliği’nin yöneticisi olan Mümin Bin Hasan’ın güçlenmesine 
sebep olmuştur. O sıkı bir merkezileştirme politikası uygulamıştır. 970 yılında Billa, 
Boksu ve Hasan adlı önderlerinin liderliğinde Macaristan’a göç eden Bulgar 
muhacirlerinin de bu merkezileştirme siyasetinden dolayı göç ettikleri 
düşünülmektedir
256
. Bu merkezileştirme politikası sonucunda Bulgar Emiri Mümin 
Bin Hasan Suvar’ı bağımlı  kılmış ve sadece Bulgar’da para basmaya başlamıştır 
(976-980/981 yılları)
257
. Para basılması yetkisinin yalnızca Bulgar’a ait olması 
toprakların birleştirilmiş olduğunu ve Bulgar Devleti’nin kurulduğunu 
göstermektedir
258
. Bundan sonra Suvar herhalde birleşik devletin bir nevi idari yerel 
birimi (vilayeti) konumuna gelmiştir. Toplumun yüksek üretim kapasitesi ve 
                                                 
255
Smirnov, Voljskie Bulgarı, s.38-39. 
256
 Halikov, Proishojdeniye Tatar, s.65. 
257
İzmaylov,  Obrazovanie Bulgarskogo Gosudarstva, s.131; Suvarların kahhar çoğunluğunun 
Müslüman olduklarına dair çak sayıda kayıt mevcuttur. El-İstahri (930-933) ve İbn-i Havkal (960-
970) Bulgar ve Suvar şehirlerinde Müslümanlar yaşamaktadır ve bu şehirlerin büyük mescidleri 
vardır diye haber vermektedir, Zahoder, Kaspiyskiy Svod, T.II, s.37-38; Ayrıca yerli Suvar 
beylerinin  İslamiyeti kabulü gerçeğini X. yüzyılda Suvar’da basılan paraların üzerinde Müslüman 
yöneticilerinin isimlerinin yazması da göstermektedir.  
258
Grekov, Kalinin, Bulgarskoe Gosudarstvo, s.96-97. 
 
70

---