T texniki kolleci

ALIŞDIRMA
SİSTEMİ
. 
Eiektrik enerji - mənbəyi kimi akkumlyator batareyaları və ya generatorlardan
istifadə olunur.Kimyəvi enerjini elektrik enerjisinə cerirməkdir.Sabit cərəyan mənbəyidir. 
Generator-isə mexaniki enerjisini elektrik enerji mənbəyidir. Batareyadan alışdırma
vəzifəsi—mühərrikin silindrində sıxılmış yanıcı qarışığı sıxma takrının axırında
alışdırmaq.Qarışıq elektrik boşalması zamanı alışdırma şamlarıının elektrodlar
arasında əmələ gələn qiğılcımdan alışır.Akkumlyator batareyası,Starter- açarı, 
Alışdırma açarı-zamok,Alışdırma sarğacı-karuşka (babina), Qırıcı-paylayıcı, Kondensator, 
Alışdırma şamları və naqillər. Alışdırmada əsas iki dövrə olur. 

---

Alçaq gərginlikli dövrə,Yüksək gərginlikli dövrə.Alışdırma sarğacının 2-ci dolağı, 
paylayıcı,2 yüksək gərgi.nlik məftilləri ,aışdırma şamların birləşdirilmişdir.Alcaq
gərginlikli gərəyanı yüksək gərginlikli cərəyana cevirilməsi qarşılıqlı induksiya
prinsipinə əsaslanır.İkinci dolağın uclarında ümumi gərginlik 20—24 min bolta
çatır.Alışdırma sarğacı—Alcaq gərginlikli cərəyanı yüksək gərginlikli cərıyana (12b-
dan—20—24 min boilta qədər) cevirməkdir. Alışdırma sarğacının əsas hissələri, nüvə, 
1-ci dolaq , karbolit qapaq,çıxış klemləri əlavə rezistor,maqnit keçirən dəmir 
gövdədən forfora uzolyator,karton burucudan ibarətdir. Sarğacın nüvəsi bir-birindən 
təcrid edilmiş ayrı-ayrı yumşaq polad izodolaqlardan yığılmlşdır. Nüvədə buruldan
cərəyanın induksiya olunması nəticəsində nüvənin qızmasını aradan götürməkdir. 
Lövənin üstünə 2-ci dolaq sarınmış və onlar bir-birindən bir təbəqə kağız və
kardon borucuqla izolə edilmişdir .1-ci dolaq 0.8 mm diamrtrli qalın mis məftildən
hazırlanmış 270—330 sarğıdan ibarətdir.Sarğac maqnit keçirən yumşaq vərəqlə
poladdan hazırlanmış ---içərisində yerləşdirilmişdir, bu da maqnit qüvvə xəttlərini
qapamaqdır. Sarğac yarımhalqa ilə birliQkdə ştamplanmış gövdə içərisində yerləşir. 
Sarğacın daxili boşluğu dolağın izoliyasiyasına yaxşılaşdıran yağla doldurulmuşdur. 
1-ci dolağın bir ucu qapağın mərkəzi kecminə,digər ucu isə 1-ci dolağla ardıcıl
birləşdirilmiş və qırıcının kontaktları qapalı vəziyyıtdə qalan müddətdə 1-ci dövrədə 
şiddətini avtomatik nizamlamaqdır. Qırıcı—paylayıcı---1-ci dövrəni qapamaq və
yüksək gərginlikli cərəyanı şamlar üzrə paylama işini qırıcı—paylayıcı yerinə yetirir. 
Qırıcı-çuqundan düzəldilmiş silindrik gövdədən,gövdənin içərisində tərpənməz və
tərpənən disklər (lövhələr) alışmanın qabaqlanmasını tənzimləyən mərkəzdənqacma 
nizamlayıcısı və mühərrikin paylayıcı valından hərəkətə gətirilən qırıcının intiqal
valın yerləşdirilmişdir.Tərpənən diskdə.kontaklı tərpənən lingdən ibarət qırıcı və 
kontaktlı tərpənməz dayaq quraşdərəlmışdır. Qırıcının kontaktları cətin əriyən

---

metaldan—volframdan hazırlanmışdır.Qırıcının lingciyi “kütlə”-dən təcrid olunmuşdur 
və çıxış sıxağı və məftil vasitısilə alışdırma sarğacının 1-ci dolağına birləşdirilmişdir. 
Tərpənməz kontak ilə “kütlə” ilə əlaqələnmişdir.İntiqal valcığında mərkəzdən qaçma
nizamlayıcısı və silindrlərin sayı qədər çıxıntıları olan qırıcı yumrucuğu bərkidilmişdir. 
Gövdəyə bayır tərəfdən alışmanın qabaqlanmasının vakkum nizamlayıcı bərkidilmiş, 
habelə içərisində və bayırdan kondensator qoyulmuşdur.Kontaktlar ayrılarkən alışdırma
sarğacından itən maqnit sahəsi təkcə 2-ci dolağın sarğılarını kəsir və bunu nəticəsində
onlarda 250—300b gərginliyə malik öz-özünə induksiya cərəyanı əmələ gəlir. 
Cərəyan kontaktların qığılcım verməsinə,qaralmasına və buna görə də qırıcının
işinin pozulmasına səbəb olur.Qırıcının kontaktlarına paralel qoşulmuş kondensator 
öz-özünə induksiya cərəyanı əmələ gələn kimi dəhral həmin cərəyanla dolaraq
kontaktları yanmaqdan qoruyur.Qırıcı—paylayıcının kontaktları arasında 0.35-0.45mm
araboşluğu olmalıdır.Araboşluğunun lazımı həddən az qoyulması ilə kontaktlar
arasında güclü qığılcımın əmələ gəlməsinə və onların yanmasına, bunun nəticəsində
isə mühərrikin bütün rejimlərdə qeyri—müntəzəm işləməsinə səbəb olur. Kondensator—
Qırıcı-paylayıcı kontaklarını yanmasını və zərərli tokdan qoruyur.Kondensator un
tutumu 0.17—0.25MKF-dır.Kondensator parafinli kodensator kağız ilə izolə edilmiş
iki alüminium lentdən ibarətdir. 
Lentlər rulon şəkilində sarınaraq metal gövdəyə yerləşdirilmişdir.Lentin bir gövdə 
"kütlə"ilə digər isə qırıcı linginin məftili ilə birləşdirilmişdir.Kondensator yağa 
hopdurulmuş kağızdan ibarət olub,onun səthinə əvvəlcə nazik qalay təbəqısi,onun
üstündən isə nazik sink təbəqəsi tozlandırılır.Kondensator gövdənin bayır tərəfindən 
yaxud qırıcının tərpənən diskinə bərkidilir. Metallaşdırılmış kağızdan hazırlanmış
kondensatorlar dielektrik yandıqda (deşildikdə)öz-özünə bərpa olunmaq qabiliyyəti
var. RAYLAYICI—Rotor və qapaqdan ibarət olub,qırıcı gövdəsinin yuxarısında
qoyulmuşdur.Rotor karbolit materialdan göbələk şəkilində hazırlanmış,ona üstdən 

---

kontakt lövhəsi quraşdırılmışdır. Rotor yumruqcuğun çxıntısınaı bərkidilir. Paylayıcının
qapaöı karbolitdən hazırlanmışdır.Onun bayır hissəsinin çevrəsində alışdırma
şamlarının məftilləri bərkitmək üçün silindirlərin sayı qədər yuvalar açılmışdır. 
Qapağın qrtasında alışdırma sarğacından gələn yüksək gərginlikli məftili bərkitmək 
üçün mərkəzi yuva verdi.İcəridə hər bir yuvanın qarşısında yan kontaktları, mərkəzdə isə 
rotorun kontaktl lövhəsini mərkəzi yuvaya birləşdirmək üçün yaylı,kömür kontakt
yerləşdirilmişdir. Rotor,yumrucuqlarda birlikdə fırlandıqda mərkəzi kontak növlə ilə yan 
kontaktları mərkəzi kontaktla birləşdirir hər an hansı silindrdə iş qarşığını alışdırmaq
lazım gəlirsə,həmin silindrin şamına gedən yüksək gərgiklik dövrəsini qapayır. 
Alışdırma şamları.—Mühərrikin silindrində başlığında yanma kamerasında sıxılmış 
yanıcı qarışığın elektrik qığılcımı ilə alışdırmaqdır. Şam-1 yivli hissəsi.2-yan elektrodu
olan polad gövdədən,3-izolyatorlu mərkəzi elektrodan,4-izolyatoru kipləşdirən
araqatdan,5—Gövdəni kipləşdirən araqatdan,6—məftili birləşdirmək üçün ucluqdan, 
7—gövdənin tipi.Mərkəzi elektrodlu izolyator gövdəyə tinlərlə falsovka edilmişdir.Şamı 
silindrlər başlığının yivli deşiyinə elə burub bərkidirlər ki,yanma kamerasına yalnız
mərkəzi elektrodun ucu və yan elektrod cıxır. Asan burub salmaqdan ütrü şamın
gövdəsində açarla tutmaq üçün tiplər düzəldilmişdir.Hər bir tip mühərrik üçün
müvafiq ölçüsü və istilik xarakteritikası uyğun olan şam istifadə olunur. Şamın əsas 
ölçüsü olan diametri və burulub bərkidilən yivli hissəsinin uzunliğudur. Hər bir şam 
üçün elə seçilir ki,onun aşağı hissəsinin iş t-ur 500-600
0
C davamlı olsun.Şamın aşağı
hissəsinin t-ur bundan az olması,onda yağın yığılıb qalmasına və çoxlu qurum 
çöküntüsünü əmələ gəlməsinə, daha yüksək t-ur ilə şamın gözərməsinə və onun 
izolyatorunun sıradan çıxmasına səbəb olur. Şamları yivinin ölçülərinin izolyatorun
aşağı hissəsinin uzunluğuna və izolyator materialına görə markalayırlar.Şamlar iki
tipdə olur. M və A hərif ilə işarələnir.M-hərifi 18mm diametr. 

---

A-hərifi 14mm diametrlə olmasını bildirir.Sonra gələn rəqəm izolyatorun aşağı
hissəsinin uzunluğunun göstərir.İstifadə olunan avt-lər.ЭMZ-53-A11Y.2.ZİL-130 A15Б. 
A15C.3.QAZ-24 A11БС.ЭMZ-53 mühərrikində A11Y şamı yiv çəkilən hissəsinin diametri
14mm, izolyatoru ətəyinin uzunluğu ilə 11mm-dir.Axırdakı həriflər yəni Y,Б,С, 
izolyatorun materialını göstərir.Y-urolit,Б-borkorund,C-steklohemetik(şüşə hermetik). 
Alışdırma şamının işləməsinə mərkəzi elektrod arasındakı araboşluğu verilmişdir. 
ЭMZ-53-0.8-0.9mm,ZİL-130 0.85-1.0mm qışda QAZ-24,VAZ-2121,03,06-----
04,05,...0.8-0.9mm araboşluq olmalıdır.Araboşluğu böyük olduqda isə müqavimət
artır,qığılcım əmələ gəlməsinə şəraiti pisləşir və bunun nəticəsində mühərrik qeyri-
müntəzəm işləyir.Alışdırma açarı—Elektrik çihazlar dövrəsinin qoşmaq və açmaqdır. 
Açar fərdi açarı oian qıfıldan və alışdırma açarının özündən ibarətdir.Açarın
gövdəsindən,kontakt vintləri olan panel,çıxıntılı kontakt lövhəsi,yay və həmçinin 
fiksatorlu halqa(sıxac) verdi Alışdırma açarının üç və yaxud dörd vəziyyəti ola 
bilər.ZİL-130, 131. Ural, QAZ-53A avt-lərində üç vəziyyəti verdi.1-ci vəziyyətdə (açarın
başlığı şaquli durduqda) alışdırma dövrəsi bağlıdır,2-ci vəziyyətdə(açar saat əqrəbi
istiqamətində döndərilmişdir)-alışdırma dövrəsi ilə qoşulmuşdur.3-cü vəziyyət (açar 
axıra qədər sağa döndərilmişdir)-alışdırma və starter isə qoşulmuşdur.4-cü vəziyyət 
(açarı sola döndərilməsi vəziyyəti vardır,bu radioqəbuledicini dövrəyə qoşmaq 
üçündür. Radioqəbuledici həmçini açarın 2-ci vəziyyətində dövrəyə qoşulur alışdırma
ilə birlikdə nəzarət-ölcü cihazlları da dövrəyə qoşulur.