Tabiiy resurslar, ularda foydalanish va muhofaza qilish. Reja: Tabiiy resurslar to`g`risida tushuncha

Tabiiy resurslar, ularda foydalanish va muhofaza qilish.

Reja:

1. Tabiiy resurslar to`g`risida tushuncha.

2. 
   Tabiiy resurslarning klassifikatsiyasi.
   
3. 
   Tabiiy resurslardan foydalanishning printsip va qoidalari.
   
4. 
   Tabiiy resurslarni muhofaza qilishning aspektlari.
   

Tabiiy resurslar to`g`risida tushuncha

Tabiiy resurslar nima? «Resurs» - bu frantsuzcha so`z bo`lib, imkoniyat degan ma'noni anglatadi. Tabiiy resurslar – bu inson o`zining hayot faoliyati uchun tabiatdan oladigan va kelajakda olishi mumkin bo`lgan barcha noz-ne'matlardir. Tabiat inson uchun yashash muhiti va resurslar manbai hisoblanadi. Atmosfera havosi, yer, suv, quyosh nuri, iqlim yer osti boyliklari, iqlim, o`simliklar va hayvonot dunyosi – bularning barchasi tabiiy resurslardir.


Tabiiy resurslarning klassifikatsiyasi
Tabiiy resurslar ulardan foydalanish vaqtiga ko`ra 2 ga bo`linadi: real va potentsial resurslar. Real resurslarga inson hozirgi vaqtda foydalanayotgan resurslar kiradi. Potentsial resurslar esa inson ayrim sabablarga ko`ra hozircha foydalanmayotgan, ammo kelajakda foydalanishi mumkin bo`lgan resurslardir.
Tabiiy resurslar o`zlarining tarkibiy tuzilishiga ko`ra ham 2 ga bo`linadi: elementar (sodda) va kompleks (murakkab) resurslar.
Elementar resurslarga misol qilib Mendeleyevning davriy sistemasidagi barcha kimyoviy elementlarni, shuningdek shamol energiyasi va turli xildagi nurlarni keltirish mumkin.
Kompelks resurslarga kimyoviy elementlarning birlashmalarini (m., toshko`mir, suv, havo, turli xildagi rudalar va h.k.z) kiritish mumkin. Demak, kompleks resurslar elementar resurslardan tashkil topadi.
Elementar va kompleks resurslar tushunchasini jonli tabiatga nisbatan ham qo`llash mumkin. Bu o`rinda elementar resurslarga misol qilib ma'lum bir maydondagi o`simlik yoki hayvon populyatsiyasini olish mumkin. Shu maydondagi biotsenozni esa kompleks resurs deyish mumkin.
Tabiiy resurslar o`zlarining chekli va cheksizligiga ko`ra
2 guruhga bo`linadi: tugaydigan va tugamaydigan resurslar.
1.Tugaydigan resurslar 2 xil bo`ladi:
a)tiklanadigan resurslarga - bularga tuproq, hayvonot va o`simliklar olami misol bo`ladi. Agar biror sababga ko`ra bu resurslarga nisbatan ma'lum vaqt noto`g`ri munosabatda bo`linsa ular zaiflashib va kamayib qoladi, keyinchalik to`g`ri munosabatda bo`linganida ular son va sifat jihatidan qayta tiklanishi mumkin.
Tiklanish tezligi turli resurslarda turlicha bo`ladi. Masalan, agar kesib tashlangan o`rmonni qayta tiklash 60-80 yilni talab qilsa, unumdorligi yo`qolib, kuchli zaharlangan yerning tuprog`ini tiklash yuzlab, minglab yillarni talab qiladi. Ehtiyotsizlik qilinganda tiklanadigan resurslar tiklanmaydigan resursga aylanishi mumkin.
b)tiklanmaydigan resurslarga qazilma boyliklar misol bo`ladi. Bularning tiklanish jarayoni ularni o`zlashtirish tezligidan ming va million martalab sekin kechadi. Shuning uchun ham bu xildagi resurslardan foydalanishda ularning potentsial miqdorini hisoblab chiqish va shunga qarab ish tutish lozim.
Tiklanadigan va tiklanmaydigan resurslardan foydalanish printsipi bir-biridan tubdan farq qiladi. Tiklanadigan resurslardan foydalanganda ulardan chala foydalanish ya'ni ularni foydalanilgan joylarda ma'lum miqdorda qoldirish zarur. Qayta tiklanmaydigan resurslardan foydalanilganda esa buning teskarisi.
Yer osti qazilma boyliklarini o`zlashtirishda konni to`liq o`zlashtirish zarur. Bu esa yangi konlardan foydalanish zaruriyatini orqaga suradi. Shuni aytish kerakki konchilik sanoatida va metallurgiyada qazib olinayotgan xom ashyoning yo`qotilish foyizi dunyo buyicha yuqori - u qora va rangli metallarni qazib olishda o`rtacha 15-25 %, toshko`mir shaxtalarida 40 % va neft olishda 56 % ni tashkil qiladi.
Qazib olish paytidagi yo`qotishni kamaytirish maqsadida neft va gaz quduqlariga kuchli bosimda suv yuboriladi. Bu suv neft va gaz to`plangan yer qatlamlariga kirib, ularni siqib chiqaradi. Nefti og`ir va quyuq bo`lgan qatlamlarga esa katta bosimda suv bug`i yuboriladi. Rangli va nodir metallarni olishda esa yer ostiga tsianid kislotasi yuborib, ular eritib olinadi.
2.Tugamaydigan resurslarga suv, iqlim, kosmik resurslar va suvning ko`tarilib-tushish energiyasi kiradi.
Tabiatda mavjud suvning miqdori qanday maqsadga va qancha foydalanishdan qat'iy nazar tugamaydi. Suv bir holatdan boshqa holatga o`tib, yer va havo orasida aylanib yuradi.
Javob: bu muammoning kelib chiqish negizi shundaki, suvdan noto`g`ri foydalanish oqibatida uning sifati o`zgarib, foydalanishga yaroqliligi kamayishi mumkin. Bunga hozirgi kunda chuchuk suvlarga ko`p miqdorda oqavalarning tashlanayotgani, dengiz va okean suvlarining neft mahsulotlari bilan ifloslanib, ularning yaroqliligi kamayayotganini misol qilish mumkin.
Garchi umumiy suv resurslari tugamaydigan resurs hisoblansada, lekin daryo suvlari tugaydigan resurslarga kiradi. Ma'lumotlarga ko`ra hozir xar yili daryolar suvining 13 % maishiy-xo`jalik maqsadlarida foydalaniladi, va bu suvlarning 5,6 % kuchli ifloslanganidan tiklanmaydigan holatga o`tadi.
Xalq xo`jaligining rivojlanishi, sanoat va dehqonchilikning yuksalishi hamda aholi sonining o`saborishi bundan keyin ham suv resurslaridan tobora ko`proq foydalanishni talab qiladi. Shuning uchun ham ulardan foydalanishda tejamkorlikka amal qilish – dehqonchilikda yerni namlatib, yomg`irlatib va tomchilab sug`orish, sanoatda suvdan foydalanishning yopiq tizimiga o`tish zarur.
Iqlim reusrslariga atmosfera havosi va shamol energiyasi misol bo`ladi. Atmosfera yog`inlarini ham suv va ham iqlim resurslariga kiritish mumkin.
Atmosfera havosi bitmas-tuganmasdir. Ammo uning tarkibi ham suvning sifati kabi o`zgarib turadi. U o`ta kuchli ifloslanganda tirik tabiat uchun resurs bo`laolmay qolishi mumkin.
Shamol energiyasidan tabiiy resurs sifatida foydalanish amalda ko`pdan beri qo`llanib kelinyapti. Inson o`zining tafakkuri yordamida shamol tegirmonlari va shamol elektr stantsiyalarini barpo etdi.
Kosmik resurslarga quyosh radiatsiyasi kiradi. Bu resurs ham bitmas-tugamasdir. Sayyoralarning joylanish tartibi va xususiyatlariga ko`ra Quyoshning Yerga yuborayotgan nuri xech qachon tugamaydi. Ammo, havoning ifloslanishi Quyoshdan Yerga yetib keladigan radiatsiyani bir muncha kamaytirgan. Ayniqsa yirik sanoat markazlarida ifloslangan quyosh radiatsiyasi kishilarda turli kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. AQSH va G`arbiy Yevropa mamlakatlari aholisi orasida ko`proq tarqalgan teri rak kasalliklari ana shu sababdan sodir bo`lmoqda.