Tadbirkorlik va boshqaruv

Korxonaning yalpi daromadi – mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan tushgan tushumdan moddiy xarajatlarni chiqarib tashlagandan keyin ish haqi va foydani о‘z ichiga oluvchi korxona sof mahsulotlaridan iboratdir.
Bozor munosabatlari sharoitida korxona eng katta foyda olishga erisha olmasa, tovarlarni sotish va xizmatlar kо‘rsatish bozorida о‘z mavqeini mustahkam ushlab turish, raqobat sharoitida о‘zining ishlab chiqarishini dinamik rivojlanishini ta’minlashga imkon beruvchi foyda hajmini olishga harakat qilishi kerak.
Umumxо‘jalik faoliyatidan olinadigan foyda (zarar) quyidagi algebraik summa tarzida hisoblanadi:
Asosiy faoliyatdan foyda + dividendlar va foizlar bо‘yicha daromadlar +;- investitsiyalar va qimmatbaho qog‘ozlarni qayta baholashdan keladigan daromadlar (zararlar) - minus foiz­lar bо‘yicha xarajatlar +;- boshqa moliyaviy fa­oliyatdan daromadlar (zararlar).
Soliq tо‘langunga qadar foyda umumxо‘jalik faoliyati­dan foyda va favqulodda foydalar va zararlar saldosining algebraik summasi sifatida aniqlanadi.
Soliq tо‘langandan keyin korxona ixtiyorida qoladigan sof foyda daromad soliqlarini chiqarib tashlash bilan soliqlar tо‘langunga qadar foyda va minus hali hech qayerda hisobga olinmagan boshqa soliqlar va tо‘lovlardan iborat bо‘ladi. Quyidagi 9-jadvalda korxona foyda olishining tahlili berilgan.
Asosiy faoliyatdan olinadigan foyda (zarar) va uni о‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillar tahlili (ming sо‘m). 9-jadval

Kо‘rsatkichlar	Haqiqatda		Farqi (+;-)	Foyda hajmiga ta’siri
	О‘tgan yil uchun	Hisobot yil uchun
Mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda	26399	26704	+305	+305
Davriy xarajatlar	10341	11553	+ 1212	-1212
Boshqa daromadlar	5452	6089	+637	+637
Boshqa zararlar	24310	25774	+ 1464	-1464
Asosiy faoliyatdan foyda (zarar)	-2400	-4534	2134	x

Jadval ma’lumotlarining kо‘rsatishicha, korxonada asosiy faoliyat bо‘yicha о‘tgan yili 2400 ming sо‘m, hisobot yilida esa 4534 ming sо‘m zararga yо‘l qо‘yilgan, ya’ni zararlarning о‘sishi yiliga 2134 ming sо‘mni tashkil qilgan. Bu zararlarga boshqa xarajatlarning 1464 ming sо‘mga va davriy xarajatlarning 1212 ming sо‘mga kо‘payishi natijasida yо‘l qо‘yilgan. Shuning bilan birga sotishdan yalpi foydani 305 ming sо‘mga, boshqa daromadlarni 637 ming sо‘mga о‘sishi hisobiga korxona asosiy faoliyatidan 942 (305+637) ming sо‘m foyda olgan. Ammo foydaning bu mikdori zararni qoplash uchun yetarli emas.
Korxona ish faoliyatining samaradorlik darajasini baholash uchun olingan natija (yalpi daromad, foyda) xarajatlar yoki foydalanilgan resurslar bilan taqqoslaniladi. Foy­da va xarajatlarni tenglashtirish rentabellikni yoki aniqrog‘i rentabellik meyorini bildiradi.
Amaliyotda rentabellik meyorini о‘lchashning ikki variantidan foydalaniladi. Bu foydaning korxonaning joriy sarf-xarajatlari (tannarx)ga yoki avanslashgan qо‘yilmalar (asosiy ishlab chiqarish fondlari va aylanma mablag‘lar)ga nisbatidir. Ikkala о‘lchov varianti ham bir-biri bilan avans­lashgan qо‘yilmalar oboroti tezligi kо‘rsatkichi bilan bog‘langan: