Ta’lim vazirligi 0 ‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

IJTIMOIY  TA’M INO T  H UQ UQ INING
 
ASOSIY  MANBALARI
3 .1 .  Ijtimoiy  ta'm inot  huquqi  manbalari  sanaluvchi
 
qonunlar  va  boshqa  qonun  hujjatlariga  tavsif
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasi  fuqarolaming  ijtimoiy- 
iqtisodiy  statusini  belgilovchi,  asosiy  ijtimoiy-iqtisodiy,  madaniy 
huquqlami  o ‘zida  mustahkamlovchi  va  ulaming  amalga  oshirilish 
kafolatlarini  nazarda  tutuvchi  oliy  yuridik  kuchga  ega  boMgan  hujjat 
sanaladi.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsyasining  39-moddasi  ijti- 
moiy  ta'm in o t  olish  huquqi  va  uning  kafolatlarini  bevosita 
belgilaydi.  Konstitutsiyaning  boshqa  ko‘pgina  moddalari  fuqaro- 
laming  erkinliklari,  shaxs  daxlsizligi,  fuqaroning  uzviy  huquq- 
laridan  sanalmish  shaxsiy  va  daxlsiz  huquqlariga  oid  normalami 
nazarda  tutadi  va  ular  ham  ijtimoiy  ta'm inot  huquqlarini  amalga 
oshirilishida  muhim  o ‘rin  egallaydi.  Jum ladan,  Konstitutsiyaning 
18-moddasiga  koTa:  , , 0 ‘zbekiston  Respublikasida  barcha  fuqa- 
rolar  bir  xil  huquq  va  erkinliklarga  ega  bo‘lib,  jinsi,  irqi,  millati, 
tili,  dini,  ijtimoiy  kelib  chiqishi,  e'tiqodi,  shaxsi  va  ijtimoiy 
mavqeyidan  qat'i  nazar,  qonun  oldida  tengdirlar.
Im tiyozlar  faqat  qonun  bilan  belgilanib  qo'yiladi  ham da 
ijtimoiy  adolat  prinsiplariga  mos  bo'lishi  shart“ .
Konstitutsiyaning  43-moddasiga  binoan  esa  „Davlat  fuqaro- 
lam ing  Konstitutsiya  va  qonunlarda  mustahkam langan  huquqlari 
va  erkinliklarini  ta ’m inlaydi“ .
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasi  ijtimoiy  ta'm in o t- 
ga  oid  qonunchilik  tizimi  shakllanishi  va  rivojlanishi  uchun 
ijtimoiy,  iqtisodiy,  siyosiy  yuridik  zamin  bo‘lib  xizmat  qiladi.
Ijtimoiy  ta'minotga  oid  qonunlar.
  Fuqarolami  ijtimoiy  ta'm i- 
notini  amalga  oshirish  va  ulami  ijtimoiy  himoyalash  qonunlar 
asosida  amalga  oshiriladi.  Qonun  oliy  yuridik  kuchga  ega  va  vakolatli 
davlat  organi  tomonidan  qabul  qilingan  yuridik  hujjat  sifatida 
huquqlar  va  ularning  kafolatlarini  nazarda  tutadi.  Mamlakatimizda 
qonun  ustuvorligi  tamoyiliga  amal  qilinadi  va  shu  tufayli  hech  bir 
qonunosti  hujjat  qonunlarga  zid  bo‘lishi  mumkin  emas.
Fuqarolar  ijtimoiy  ta'm inoti  va  ijtimoiy  himoyasi  sohasida 
quyidagi  qonunlarga  amal  qiladi:
15
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

a)  0 ‘zbekiston  Respublikasining  M ehnat  kodeksi.  Kodeks- 
ning  16-bobida  davlat  ijtimoiy  sug‘urtasi  va  ushbu  manbadan 
ijtimoiy  ta'm inlashning  asosiy  qoidalarini  nazarda  tutadi.  (l-§   — 
Umumiy  qoidalar  (282—284-moddalar);  2-§  —  Davlat  ijtimoiy 
sug'urtasi  bo‘yicha  beriladigan  (285-288-moddalar);  3-§ —  pensiya 
ta'm inoti  (289—294-moddalar)  deb  nomlanadi.
b)  „Fuqarolarning  davlat  pensiya  ta ’m inoti  to ‘g‘risida“gi 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  q o n u n i1.  Mazkur  qonun  0 ‘zbekiston 
Respublikasi  Oliy  Kengashi  tom onidan  1993-yil  3-sentabrda 
qabul  qilingan  va  1994-yil  1-iyuldan  boshlab  amalga  oshirilgan. 
Tarkibiy  tuzilishiga  ko‘ra  u:
Muqaddima
I  bob.  Umumiy  qoidalar  (1— 6-moddalar).
II  bob.  Yoshga  doir  pensiyalar  (7—14-moddalar).
III  bob.  Nogironlik  pensiyalari  (15—18-moddalar).
IV  bob.  Boquvchisini  y o ‘qotganlik  pensiyalari  (19—24- 
moddalar).
V  bob.  Pensiyalami  va  ish  haqini  hisoblab  chiqish  tartibi  (2 5 - 
36-moddalar).
VI  bob.  Ish  stajini  hisoblab  chiqarish  (37-42-moddalar).
VII  bob.  Pensiyalar  tayinlash  (43-48-m oddalar).
VIII  bob.  Pensiyalami  qayta  hisoblash  (49—51-moddalar).
IX  bob.  Pensiyalar  to ‘lash  (52—67-m oddalar)  qismlaridan 
iborat.
Davlat  pensiya  ta'm inoti  sohasidagi  asosiy  qonun  sifatida 
„Fuqarolaming  davlat  pensiya  ta'm inoti  to‘g‘risida“gi  qonun  bu 
sohadagi  barcha  asosiy  normalami  belgilab  beradi.
d)  0 ‘zbekiston  Respublikasining  „Fuqarolarning  jam g‘arib 
boriladigan  pensiya  ta'm in o ti  to ‘g‘risida“gi  qon u n i2.  M azkur 
qonun  2004-yil  2-dekabrda  qabul  qilingan  va  2005-yil  l-yanvardan 
amalga  oshirilgan.  Q onunning  vazifasi  fuqarolarning  jam g‘arib 
boriladigan  pensiya  ta'm inoti  sohasidagi  munosabatlami  tartibga 
solishdan  iborat.
1  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Kengashi  Axborotnomasi  1993-y  9-son, 
338-modda.
2  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Kengashi  Axborotnomasi  1993-y.  9-son, 
338-modda.  O'zbekiston  Respublikasi  qonun  hujjatlari  to‘plami,  2004-yil, 
51-son,  512-modda.
16
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0 ‘zbekiston  Respublikasi  fuqarolari,  shuningdek,  O'zbekiston 
Respublikasi  hududida  doimiy  yashovchi  chet  el  fuqarolari  va 
fuqaroligi  bo'lm agan  shaxslar  jam g'arib  boriladigan  pensiya 
ta'm inoti  olish  huquqiga  ega.
Ushbu  qonun  o‘z  tarkibiy  tuzilishiga  ko‘ra  quyidagicha:
I.  Umumiy  qoidalar  (1—5-moddalar).
II.  Jamg‘arib  boriladigan  pensiya  tizimini  tashkil  etish  ( 6 - 1 5 -  
moddalar).
III.  Jamg‘arib  boriladigan  pensiya  to'lovlarini  olish  tartibi 
(16—23-moddalar).
IV.  Yakunlovchi  qoidalar  (24—27-moddalar).
e)  ,,0 ‘zbekiston  Respublikasida  nogironlami  ijtimoiy  himoya 
qilish  to‘g‘risida“gi  qonun.  (Yangi  tahriri.)  M azkur  qonunning 
yangi  tahriri  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisi  tomonidan 
2008-yil  11-iyulda  qabul  qilingan.
Qonun  o‘z  tuzilishiga  ko‘ra  quyidagicha:
1-  bob.  Umumiy  qoidalar  (1—8-moddalar);
2 - 
bob.  N ogironlarning  ijtim oiy  infratuzilm a  obyektlariga 
to ‘sqinliksiz  kirishi,  transportdan,  aloqa  va  axborot  vositalaridan 
to ‘sqinliksiz  foydalanishi  uch u n   sh aro itlar  yaratish  ( 9 - 1 1 -  
moddalar);
3-  bob.  Nogironlami  reabilitatsiya  qilish  (12— 14-moddalar);
4- 
bob.  Nogironlaming  ta’limi  va  ulami  kasbga  tayyorlash  (15— 
22-moddalar);
5-  bob.  Nogironlar  mehnati  (23—25-moddalar);
6- 
bob.  Nogironlarga  ijtimoiy  yordam  ko‘rsatish  (26—3I-m od- 
dalar);
7- 
bob.  N ogironlarning  jam oat  birlashmalari  (32—34-m od- 
dalar);
8-  bob.  Yakunlovchi  qoidalar  (35—36-moddalar).
Ushbu  kunda  nogironlarni  ijtimoiy  ta ’minlash  va  ularga 
ijtimoiy  xizmatlar  ko‘rsatish  yuzasidan  kafolatlar  nazarda  tutilgan.
Mazkur  qonunning  5-moddasiga  ko‘ra:  „Davlat  nogironlar 
turmush  faoliyatining  cheklanganligini  baholash  asosida  ularning 
ijtimoiy  yordam  hamda  himoya  chora-tadbirlariga  bo‘lgan  ehti- 
yojlari  hisobga  olinishi  ta'm inlanishini,  nogironlami  reabilitatsiya 
qilish  va  ijtimoiy  himoya  qilishning  qonun  hujjatlarida  nazarda 
tutilgan  turlaridagi  dasturlar  amalga  oshirilishini,  nogironlaming 
jamiyat  bilan  uyg'unlashishi  uchun 
s h a r n itla r  v a ra tilis h ini 
nnpi., 
ronlarni  kam sitishning  barcha  shakllafldanhirliqyH slftidilhav 
2 — Ijtimoiy  ta'minot  huquqi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ta'm inlash  yuzasidan  zarur  chora-tad b irlar  ko ‘rilishini  kafo- 
latlaydi".
d) 
0 ‘zbekiston  Respublikasining  „H om iylik  to ‘g ‘risida“gi 
qonuni.  Bu  qonun  2007-yil  2-mayda  qabul  qilingan  b o ‘lib,  uning 
maqsadi  homiylik  sohasidagi  munosabatlami  tartibga  solishdan 
iborat1.
Homiylik  quyidagi  maqsadlarda  amalga  oshiriladi:
—  fuqarolami  ijtimoiy  jihatdan  qoMlab-quwatlash  va  himoya 
qilish,  shu  ju m lad an ,  aholining  ijtim oiy  jih atd an   m uhofaza 
qilinmagan  va  kam  ta'm inlangan  toifalarining  moddiy  ahvolini 
yaxshilash,  o ‘z  jismoniy  yoki  intellektual  xususiyatlari,  boshqa 
holatlar  sababli  mustaqil  ravishda  o ‘z  huquqlarini  amalga  oshira 
olmaydigan  ham da  qonuniy  m anfaatlarini  himoya  qila  olm aydi- 
gan  ishsizlami,  nogironlami  va  boshqa  shaxslami  ijtimoiy  rea- 
bilitatsiya  qilish;
—  xalqlar  o ‘rtasida  tinchlik,  do'stlik  va  totuvlikni  mustahkam- 
lashga  ko‘maklashish;
—  oilaning  jamiyatdagi  nufuzi  va  rolini  mustahkamlashga 
ko‘makIashish;
—  onalik,  bolalik  va  otalikni  himoya  qilishga  ko‘maklashish;
—  ta'lim ,  fan,  madaniyat,  san'at,  m a'rifat  sohasidagi  faoli- 
yatga,  shuningdek,  shaxsning  ma'naviy  kamol  topishiga  ko‘mak- 
lashish;
—  kasalliklar  profilaktikasi  va  fuqarolar  sog‘lig‘ini  saqlash 
sohasidagi  faoliyatga,  shuningdek,  sog'lom   turm ush  tarzini 
targ‘ib  qilishga  ko'maklashish,  fuqarolarga  ma'naviy-ruhiy  yordam 
ko‘rsatish;
—  jismoniy  tarbiya  va  ommaviy  sport  sohasidagi  faoliyatga 
ko‘maklashish;
—  aholini  tabiiy  ofatlar,  ekologiya,  sanoat  halokatlari  yoki 
boshqa  halokatlar  oqibatlarini  bartaraf  etishga,  baxtsiz  hodisa- 
laming  oldini  olishga  tayyorlash;
—  terrorchilik  harakatlari,  tabiiy  ofatlar,  ekologiya,  sanoat 
halokatlari  yoki  boshqa  halokatlar  natijasida  jabrlanganlarga  yordam 
ko'rsatish;
—  atrof-tabiiy  muhitni  muhofaza  qilish;
—  madaniy  meros  obyektlarini  muhofaza  qilish.
1 
0 ‘zbekiston  Respubiikasi  Oliy  Majlisi  palatalarining  Axborotnomasi, 
2007-y.  5-son,  218-modda.
18
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Qonun  hujjatlariga  muvofiq  homiylik  boshqa  maqsadlarda  ham 
amalga  oshirilishi  mumkin.
Tijorat  tashkilotlariga,  siyosiy  partiyalarga  va  harakatlarga  pul 
mablag'lari  hamda  boshqa  moddiy  mablag'lar  berish,  turli  shaklda 
yordam  ko‘rsatish,  shuningdek,  ulami  qo'llab-quw atlash  homiy- 
lik  hisoblanmaydi.
Saylovoldi  tashviqoti  va  referendumga  qo'yilgan  masalalar 
bo‘yicha  tashviqot  maqsadida  homiylik  qilish  taqiqlanadi.
Qonunga  zid  bo'lgan  har  qanday  faoliyatni  homiylik  vositasida 
qo'llab-quw atlash  taqiqlanadi.
M azkur  qonun  tuzilishiga  ko‘ra  quyidagi  ko'rinishga  ega:
1-  bob.  Umumiy  qoidalar  (1— 5-moddalar).
2-  bob.  Homiylik  tashkilotlari  (6—12-moddalar).
3- 
bob.  Homiylikning  amalga  oshirilishida  davlatning  ishtirok 
etishi.  Xalqaro  homiylik  faoliyati  (13— 18-moddalar).
4 -  bob.  Yakunlovchi  qoidalar  (19—23-moddalar).
Yuqorida  qayd  etilgan  qonunlardan  tashqari  yana  bir  qator
qonunlar  ham   borki,  ijtim oiy  ta 'm in o t  va  ijtim oiy  himoya 
masalalariga  taalluqlidir.  (Masalan,  „Fuqarolar  sog‘lig‘ini  saqlash 
to ‘g‘risida“gi,  „Aholini  ish  bilan  ta'm inlash  to ‘g‘risida“gi,  „Sil 
kasalligidan  muhofaza  qilish  to‘g‘risida“gi  va  boshqa  qonunlar.