Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11 62 nutq turlarining psixologik tavsiflanishi ismoilov Erkin Mengnimurotovich

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11 
64 
rahbarlik roliga katta ahamiyat beradilar. Ular: „Agarda bog‘ianishli nutqqa 
qaratilgan mashg‘ulotlar uzluksiz (sistemali) tarzda olib borilsa, unga tarbiyachi ongli 
ravishda rahbarlik qilsa, bolalarda o‘z fikrlarini bir-biriga bog‘lab gapirish malakasi 
rivojlanadi", degan fikmi bayon etadilar [3, B.190]. 
O‘zining hayotiy ma'nosiga ko‘ra nutq ko‘p funktsional xususiyatga ega. Bu 
nafaqat aloqa vositasi, balki fikrlash vositasi, ong, xotira, ma'lumot (yozma matnlar) 
tashuvchisi, boshqa odamlarning xatti-harakatlarini boshqarish va shaxsning o‘z 
xatti-harakatlarini tartibga solish vositasidir. Uning funktsiyalarining ko‘pligiga 
ko‘ra, nutq polimorfik faoliyatdir, ya'ni. turli funktsional maqsadlarida turli 
shakllarda taqdim etiladi: tashqi, ichki, monolog, dialog, yozma, og'zaki va 
boshqalar. Nutqning ushbu shakllari bir-biriga bog'liq bo‘lsa-da, ularning hayotiy 
maqsadi bir xil emas. Masalan, tashqi nutq, asosan aloqa vositasi, ichki - fikrlash 
vositasi rolini o‘ynaydi. Yozma nutq ko‘pincha ma'lumotni yodlash usuli sifatida 
ishlaydi. Monolog bir tomonlama, dialog esa ikki tomonlama ma'lumot almashish 
jarayoniga xizmat qiladi. 
Tilni nutqdan farqlash muhimdir. Ularning asosiy farqlari quyidagicha. Til - bu 
odatiy belgilar tizimidir, uning yordamida odamlar uchun ma'lum ma'no va ma'noga 
ega bo‘lgan tovushlar birikmasi uzatiladi. Boshqa tomondan, nutq - bu yozma 
belgilarning mos keladigan tizimi bilan bir xil ma'noga ega va bir xil ma'noga ega 
bo‘lgan talaffuz qilingan yoki sezilgan tovushlar to‘plamidir. Til uni ishlatadigan 
barcha odamlar uchun bir xil, nutq alohida o‘ziga xosdir. Nutq nutqning ushbu 
xususiyatlari o‘ziga xos bo‘lgan shaxs yoki odamlar jamoasining psixologiyasini 
ifodalaydi, til o‘zi uchun o‘zi bo‘lgan odamlar va nafaqat tirik odamlar, balki 
yashagan barcha odamlarning psixologiyasini aks ettiradi. oldin va ushbu tilda 
gaplashar edi. 
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki nutq bu aloqa vositasi hisoblanib inson 
nutq orqali o‘zining emotsional holatini bildirishi muloqot qilishi mimkin. Inson 
paydo bo‘lganidan to hozirgi davrgacha insonning nutqi shakillanib bordi. Insoniyat 
paydo bo‘lishining dastlabki davrlarida imo – ishoralar orqali muloqot qilgan 
bo‘lsalar keyinchalik ovoz aparatining shakillanishi hamda psixologik rivojlanishi 
natijasida og‘zaki nutq shakillandi. 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
A.K.Shamshetova, R.N.Melibayeva, X.E.Usmanova, I.O.Xaydarov. 
Umumiy psixologiya. O‘quv qo‘llanma. - Т.: «Barkamol fayz media», 2018. - 272 b 
2.
B.M. Umarov. Psixologiya. Darslik. -Т., 2012. 
3.
Q.Shodiyeva. Nutq o‘stirish uslubiyoti: Pedagogik yo‘nalishdagi kasb-
hunar kollejlarining maktabgacha ta'lim ixtisosligi talabalari uchun darslik Toshkent: 
,,O‘qituvchi“ NMIU , 2008. - 304 b. 
4.
P.C.Немов. Психология. Учебник. -М.: Владос, 2003. 1-т. 240 с