to ia -to ‘kis hayot sharoitiga va tarbiyaga bog‘liq.
Inson kamolotiga ta’sir etadigan
omillardan biri tashqi
muhitdir. Muhit deganda kishiga tabiiy ta’sir etadigan tashqi
voqealar majmui tushuniladi. Bunga tabiiy muhit, ijtimoiy muhit,
oila muhiti (mikromuhit) kiradi.
Tabiiy (geografik) muhit (iqlim, tabiiy sharoit) so‘zsiz
insonning hayot tarziga, xarakteriga va mehnat faoliyatiga ta’sir
etadi.
Masalan:
tropik
mintaqada
hayot
kechirayotgan
insonlaming hayot tarzi uzoq shimoldagi insonlar hayot tarzidan
farqlanadi, bu ularning hayot tarziga va ularning rivojlanishiga
ta'sir etadigan qator omillar bilan isbotlanadi.
Shu bilan birga, inson kamolotida
mikromuhit - oila sharoiti
ham katta ta’sir kuchiga ega. Chunki bola ko‘z ochib ota-onasini,
qarindosh-urug‘ini ko‘radi. Uning intensiv-jismoniy va psixologik
rivojlanadigan davri oila ta’sirida shakllanadi. Xalqimizda “Qush
uyasida ko‘rganini qiladi” degan naql bekorga aytilmagan.
Oilaning hayot tarzi, undagi bola tarbiyasiga ijobiy ta’sir etadigan
tarbiyaviy muhit uning kamolotida muhim ahamiyat kasb etadi.
Bola kamolotida ijtimoiy muhit ham muhimdir. Chunki ishlab
chiqarish munosabatlari va ulami tartibga solib turadigan ijtimoiy
qonun-qoidalar kishiga alohida ta’sir qiladi. Ijtimoiy aloqa, ya’ni
insonlararo o‘zaro munosabat natijasida odam bolasi hayotga va
mehnatga tayyorlanadi, kerakli tajriba va bilimlami egallaydi.
Inson kamolotiga ijtimoiy muhitning ta’siri turli tarixiy davrda
(formatsiy alarda) turlicha boiadi, turli sotsial guruhlarga ham
turlicha ta’sir etadi.
Shunday ekan, hozirgi zamon pedagogika fani
muhitga, uning inson rivojlanishidag‘i ta’sirining roliga alohida
e’tibor beradi. Muhit tushunchasiga kiradigan ijtimoiy hayot
voqealarining shaxsga ta’siri g‘oyat muhim ekanligini ko‘rsatadi
va ijtimoiy muhit abadiy emas, o‘zgaruvchan deb qaraydi.
Shuning uchun muhit inson taqdirini belgilab beradigan omil deb
hisoblanmaydi. Ammo uning ta’siri ham rad etilmaydi.
Tarbiya muhit kabi inson kamolotiga ta’sir etuvchi tashqi
omillardan hisoblanadi. Tarbiyaning xususiyati shundaki,
u aniq
maqsadni ko‘zlab, insonda ijobiy fazilatlami tarkib toptirish
129
tuzilishi, sochning, ko‘zning, terisining rangi, b o by-basti va
boshqalar) ega b o ig a n holda dunyoga keladi. Bular jismoniy
xususiyatlardir. Oliy nerv faoliyatining xususiyatlari ham tu g in a
o ‘tadi. Bu fiziologik xususiyat hisoblanadi.
Akademik I.P.Pavlov taiim o tig a k o i'a bola bir qator tu g in a
xususiyat va instinktlarga ega holda tu g ila d i
va bular shartsiz
reflekslar guruhini tashkil etadi. Bular orasida oshqozon refleksi
(so ia k ajratish), muhofaza refleksi (issiqdan q o in i tortish,
yorugiikdan ko ‘zini qisish) kabilar alohida ahamiyat kasb etadi.
Ammo bu xususiyatlar insonga ham, hayvonga ham taalluqlidir.
Ayni vaqtda insonlarga xos b o ig a n xususiyatlar ham irsiyat y o ii
bilan o ‘tadi.
Masalan, tananing vertikal holdagi harakati, tafakkur va nutq
rivojlanishi, mehnat qilish qobiliyati - bular tu g in a imkoniyatlar
b o iib , ulaming rivojlanishi uchun inson
bolasi odamlar orasida
yashab, ular bilan aloqa qilishi darkor. Bu ruhiy imkoniyatlaming
chindan ham rivojlanm ogi, ro ‘yobga ch iq m o g i uchun bola faqat
o ‘sibgina qolmay, balki shu o ‘sish jarayonida insonlar orasida
yasham ogi, ulg‘a y m o g i va ijtimoiy hayotda ishtirok e tm o g i
kerak. Chunki inson biologik mavjudot sifatida emas, balki
ijtimoiy mavjudot sifatida rivojlanadi va kamolga etadi. Bola
nutqni egallashi
uchun nutq sharoitida, mehnat qilish uchun
mehnat sharoitida, aqliy taraqqiy e tm o g i uchun aqliy faoliyat
sharoitida yasham ogi kerak. Ana o ‘shanda bolaning nimaga,
qanday sohaga layoqati borligi namoyon b o iad i. Fiziologiya va
psixologiya fanining ko'rsatishicha, inson bolasi tayyor qobiliyat
bilan emas, balki biror xil qobiliyatning ro'yobga chiqishi va
rivojlanishiga ta’sir etadigan
potentsial imkoniyatlar, ya'ni shaxs
xususiyatini ifodalaydigan layoqat bilan tugiladi. T u g in a layoqat
o ‘z holicha rivojlana olmaydi, gokyo u “mudroq” holatda b o iib ,
uning uyg‘onishi, rivojlanishi uchun qulay muhit kerak.
Agar bola o ‘z layoqatiga mos sharoitda o ‘sib, zarur faoliyat
bilan shug‘ullansa, layoqat eita ko'rinib rivojlanishi. aks holda
yo‘q
b o iib
ketishi
mumkin.
Shuning
uchun
pedagogik
layoqatning namoyon b o iish i va qobiliyat sifatida rivojlanishi
128
o'quvchini fikrlashga o ‘rgatishdan iboratdir.
Ayniqsa bolalarda
o ‘qish qiyinchiliklarini vcngish, tiishunib o'qish va kitob bilan
mustaqil ishlash, uy vazifalarini bajarishga rioya qilish, olgan
bilimlarini amalda q o ila sh kabi bilim olish uchun zarur bo‘lgan
sifatlarini
shakllantirish
katta
ahamiyatga
egadir.
Dostları ilə paylaş: