Tarbiyaviy ishlar

birinchidan,
tarbiya ta’sirida turli fazilatlar 
o ‘zlashtiriladi va bilim, m a’lumot egallanadi, mehnat va texnik 
faoliyat bilan bog‘liq k o ‘nikmalar, malakalar ham maxsus 
uyushtirilgan tarbiya orqali hosil qilinadi.
Ikkinchidan,
tarbiya tufayli tug‘ma kamchiliklarni ham 
o ‘zgartirib, shaxsni kamolga etkazish mumkin. Masalan. ko‘rlar, 
gunglar 
ham 
o ‘qitilib, 
sog‘lom 
kishilar 
qatori 
hayotga 
tayyorlanadi.
Uchinchidan,
tarbiya yordamida muhitning salbiy ta ’sirini 
ham yo ‘qotish yoki bartaraf qilish mumkin.
To'rtinchidan,
tarbiya doimo kelajakka qaratilgan maqsadni 
belgilaydi. 
Shu 
tufayli, 
u 
shaxsning 
kamolga 
yetishini 
tezlashtiruvchi rol o ‘ynaydi. Inson kamol topishida maktabning 
ahamiyati katta. Bolalar maktabga qadarn qo‘yar ekan, ular o ‘quv
130

---

to ia -to ‘kis hayot sharoitiga va tarbiyaga bog‘liq.
Inson kamolotiga ta’sir etadigan omillardan biri tashqi 
muhitdir. Muhit deganda kishiga tabiiy ta’sir etadigan tashqi 
voqealar majmui tushuniladi. Bunga tabiiy muhit, ijtimoiy muhit, 
oila muhiti (mikromuhit) kiradi.
Tabiiy (geografik) muhit (iqlim, tabiiy sharoit) so‘zsiz 
insonning hayot tarziga, xarakteriga va mehnat faoliyatiga ta’sir 
etadi. 
Masalan: 
tropik 
mintaqada 
hayot 
kechirayotgan 
insonlaming hayot tarzi uzoq shimoldagi insonlar hayot tarzidan 
farqlanadi, bu ularning hayot tarziga va ularning rivojlanishiga 
ta'sir etadigan qator omillar bilan isbotlanadi.
Shu bilan birga, inson kamolotida mikromuhit - oila sharoiti 
ham katta ta’sir kuchiga ega. Chunki bola ko‘z ochib ota-onasini, 
qarindosh-urug‘ini ko‘radi. Uning intensiv-jismoniy va psixologik 
rivojlanadigan davri oila ta’sirida shakllanadi. Xalqimizda “Qush 
uyasida ko‘rganini qiladi” degan naql bekorga aytilmagan. 
Oilaning hayot tarzi, undagi bola tarbiyasiga ijobiy ta’sir etadigan 
tarbiyaviy muhit uning kamolotida muhim ahamiyat kasb etadi.
Bola kamolotida ijtimoiy muhit ham muhimdir. Chunki ishlab 
chiqarish munosabatlari va ulami tartibga solib turadigan ijtimoiy 
qonun-qoidalar kishiga alohida ta’sir qiladi. Ijtimoiy aloqa, ya’ni 
insonlararo o‘zaro munosabat natijasida odam bolasi hayotga va 
mehnatga tayyorlanadi, kerakli tajriba va bilimlami egallaydi.
Inson kamolotiga ijtimoiy muhitning ta’siri turli tarixiy davrda 
(formatsiy alarda) turlicha boiadi, turli sotsial guruhlarga ham 
turlicha ta’sir etadi. Shunday ekan, hozirgi zamon pedagogika fani 
muhitga, uning inson rivojlanishidag‘i ta’sirining roliga alohida 
e’tibor beradi. Muhit tushunchasiga kiradigan ijtimoiy hayot 
voqealarining shaxsga ta’siri g‘oyat muhim ekanligini ko‘rsatadi 
va ijtimoiy muhit abadiy emas, o‘zgaruvchan deb qaraydi. 
Shuning uchun muhit inson taqdirini belgilab beradigan omil deb 
hisoblanmaydi. Ammo uning ta’siri ham rad etilmaydi.
Tarbiya muhit kabi inson kamolotiga ta’sir etuvchi tashqi 
omillardan hisoblanadi. Tarbiyaning xususiyati shundaki, u aniq 
maqsadni ko‘zlab, insonda ijobiy fazilatlami tarkib toptirish
129

---

tuzilishi, sochning, ko‘zning, terisining rangi, b o by-basti va 
boshqalar) ega b o ig a n holda dunyoga keladi. Bular jismoniy 
xususiyatlardir. Oliy nerv faoliyatining xususiyatlari ham tu g in a
o ‘tadi. Bu fiziologik xususiyat hisoblanadi.
Akademik I.P.Pavlov taiim o tig a k o i'a bola bir qator tu g in a
xususiyat va instinktlarga ega holda tu g ila d i va bular shartsiz 
reflekslar guruhini tashkil etadi. Bular orasida oshqozon refleksi 
(so ia k ajratish), muhofaza refleksi (issiqdan q o in i tortish, 
yorugiikdan ko ‘zini qisish) kabilar alohida ahamiyat kasb etadi. 
Ammo bu xususiyatlar insonga ham, hayvonga ham taalluqlidir. 
Ayni vaqtda insonlarga xos b o ig a n xususiyatlar ham irsiyat y o ii 
bilan o ‘tadi.
Masalan, tananing vertikal holdagi harakati, tafakkur va nutq 
rivojlanishi, mehnat qilish qobiliyati - bular tu g in a imkoniyatlar 
b o iib , ulaming rivojlanishi uchun inson bolasi odamlar orasida 
yashab, ular bilan aloqa qilishi darkor. Bu ruhiy imkoniyatlaming 
chindan ham rivojlanm ogi, ro ‘yobga ch iq m o g i uchun bola faqat 
o ‘sibgina qolmay, balki shu o ‘sish jarayonida insonlar orasida 
yasham ogi, ulg‘a y m o g i va ijtimoiy hayotda ishtirok e tm o g i 
kerak. Chunki inson biologik mavjudot sifatida emas, balki 
ijtimoiy mavjudot sifatida rivojlanadi va kamolga etadi. Bola 
nutqni egallashi uchun nutq sharoitida, mehnat qilish uchun 
mehnat sharoitida, aqliy taraqqiy e tm o g i uchun aqliy faoliyat 
sharoitida yasham ogi kerak. Ana o ‘shanda bolaning nimaga, 
qanday sohaga layoqati borligi namoyon b o iad i. Fiziologiya va 
psixologiya fanining ko'rsatishicha, inson bolasi tayyor qobiliyat 
bilan emas, balki biror xil qobiliyatning ro'yobga chiqishi va 
rivojlanishiga ta’sir etadigan potentsial imkoniyatlar, ya'ni shaxs 
xususiyatini ifodalaydigan layoqat bilan tugiladi. T u g in a layoqat 
o ‘z holicha rivojlana olmaydi, gokyo u “mudroq” holatda b o iib , 
uning uyg‘onishi, rivojlanishi uchun qulay muhit kerak.
Agar bola o ‘z layoqatiga mos sharoitda o ‘sib, zarur faoliyat 
bilan shug‘ullansa, layoqat eita ko'rinib rivojlanishi. aks holda 
yo‘q 
b o iib
ketishi 
mumkin. 
Shuning 
uchun 
pedagogik 
layoqatning namoyon b o iish i va qobiliyat sifatida rivojlanishi
128

---

o'quvchini fikrlashga o ‘rgatishdan iboratdir. Ayniqsa bolalarda 
o ‘qish qiyinchiliklarini vcngish, tiishunib o'qish va kitob bilan 
mustaqil ishlash, uy vazifalarini bajarishga rioya qilish, olgan 
bilimlarini amalda q o ila sh kabi bilim olish uchun zarur bo‘lgan 
sifatlarini 
shakllantirish 
katta 
ahamiyatga 
egadir.