Tarihte ve Günümüzde Ortadoğu'da Türkmenler

298

 

  /  Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu 

GĠRĠġ 

Oğuzlar'ın  tarihi  ile  ilgili  ilk  bilgileri  Göktürk  dönemine  ait 

kitabelerden  edinmekteyiz.  720-735  yılları  arasında  diktirildiği  düĢünülen 

Orhun kitabelerinde Bilge Kağan'ınOğuz beylerine “Türk Oğuz beyleri, milleti, 

iĢitin:  Üstte  gök  basmasa,  altta  yer  delinmese,  Türk  milleti,  ilini  töreni  kim 

bozabilecekti? Türk milleti, vazgeç, piĢman ol” Ģeklinde hitap ettiği görülmektedir. 

Kitabenin bir baĢka yerinde ise Dokuz Oğuzlar için “Dokuz Oğuz milleti kendi 

milletim  idi.  Gök,  yer  bulandığı  için  düĢman  oldu.  Bir  yılda  beĢ  defa  savaĢtık.” 

demektedir. 

1

Ayrıca kitabelerden Oğuzların Göktürk Devleti bünyesindeki en 

önemli  Türk  unsurlarından  biri  olduğu  ve  dokuz  boydan  oluĢtuğu 

anlaĢılmaktadır.  

Dokuz Oğuzlar olarak adlandırılan bu boylar kuzeyde Tula civarında 

yaĢadıkları  bilinmektedir.  Oğuzların  Göktürkler  döneminde  olduğu  gibi 

Uygur  döneminde  de  büyük  bir  siyasi  unsur  olarak  rol  oynadıkları 

görülmektedir. Oğuzlar Orhun Abidelerinden sonra ilk kez sekizinci yüzyılda 

yazılmıĢ  bir  Sogut  belgesinde  zikredilmektedir.  Ġslam  kaynaklarında  ise 

onuncu yüzyıldan itibaren anılmaktadır. Özellikle Ġslam kaynaklarında Oğuz 

ve  Türkmen  kavramlarının  birlikte  zikredildiği  bilinmektedir.  Bu  durum 

zaman  zaman  tarihçiler  arasında  iki  farklı  Türk  zümresi  olup  olmadıkları 

konusunda görüĢ ayrılıklarına sebep olsa da, bu konudaki genel kanının bu iki 

kavramın  aynı  zümreye  ait  olduğu  yönünde  olduğu  görülmektedir.  Zira 

dönemin  önemli  tarihçilerinden  Birunî  Türkmen  kelimesinin  Müslüman 

Oğuzlara verilen bir ad olduğunu belirtmektedir.

2

 

Oğuz boylarına ve bu boyların içeriğiyle ilgili bilgilere baĢlıca Moğol 

tarihçi  ReĢiduddin'in  "Câmi-ut  Tevarih"  ve  KaĢgarlı  Mahmud‟un  "Dîvanü 

Lügâti't  Türk"adlı  eserlerinde  rastlamaktayız.  Ebu'l-Gazi  Bahadır  Han  'ın 

"ġecere-i  Terakime"  adlı  eserlerinde  de  önemli  bilgiler  verilmiĢtir.Ayrıca 

Yazıcıoğlu Ali'nin de ReĢiduddin‟in Oğuz boylarıyla ilgili yaptığı boy tasnifine 

benzeyen  bir  listesi  bulunmaktadır.  ReĢiduddin‟in  eserinin  Oğuzlarla  ilgili 

bölümünde Oğuzlar Bozoklar ve Üçoklar olarak ikiye ayrılmıĢ ve Oğuz‟un 24 

torunundan oluĢan Ģu listeyi verilmiĢtir;  

                                                 

1

 Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, Ġstanbul, 2003, ss.17,25. 

2

 Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı, Ġstanbul, 1999, 

s.23;  Sencer  Divitçioğlu,  Oğuz‟dan  Selçuklu‟ya  Boy,  Kanat  ve  Devlet,  Ġmde  Kitapevi, 

Ankara, 2005, s.53-54. 

---

Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu

  /   299 

Bozoklar'ınKünhan  kolunun  dört  boyu:  Kayı,  Bayat,  Alkavlı  Avul 

(Alkaevli)  ve  Kara  Avul  (Karaevli);  Bozoklar'ın  Ayhan  kolunun  dört  boyu: 

Yazır,  Döger,  Durdurga  ve  Yapurlı;  Bozoklar'ın  Yulduzhan  kolunun  dört 

boyu: AvĢar, Kızıq, Beğdili ve Karqın; Üçoklar'ın Kökhan kolunun dört boyu 

olan Bayandur, Becene, Çavuldur ve Çepni; Üçoklar'ın Taqhan kolunun dört 

boyu olan Salur, Eymür, Alayutlu ve Ürügür; Üçoklar'ın Tengizhan kolunun 

dört boyu olan Yigdir, Bügdüz, Yıva ve Kınıq

3

 

Oğuzlarla  ilgili  boy  tasnifine  rastladığımız  bir  diğer  önemli  kaynak 

KaĢgarlı Mahmud'unismini yukarıda zikrettiğimiz eserinde ise Oğuz Boylarını 

22 olarak ayrıldığı ve bunların dıĢında Oğuzlardan ayrılma  iki Xalaç (Halaç) 

boyunun var olduğunu belirtmektedir. Toplamda bu iki Halaç boyuyla birlikte 

oluĢan  24  boyu eserinde Ģöyle  sıralamaktadır;  Qınık,  Kayıg,  Bayundur, Ewe 

(Yewe),  Salgur,  AfĢar,  Begtili,  Bügdüz,  Bayat,  Yazır,  Eymür,  Qara  bölük, 

Alqabölük,  Ġgdir,  Üregir  (Yüregir),  Tutırqa,  Ula  Yondlug,  Töger  (Döger), 

Beçenek, Çavuldur, Çepni, Çaruqlug.

4

 

Oğuz boylarıyla ilgili bilgi edindiğimiz üçüncü kaynak olan Ebu'l-Gazi 

Bahadır Han'ın eserinde Oğuzları 24 boy olarak Ģöyle sıralamaktadır; 

Gökhanoğulları:Kali, Bayat, Alkaevli, Karaevli 

Ayhanoğulları: Yazır, Bayır, Dodurga, Doka 

Yıldızhanoğulları: AvĢar, Kınık, Beğdili, Karkın 

Gökhanoğulları: Bayındır, Beceni, Çavuldur, Çepni 

Dağhanoğulları: Salur, Ġmer, Alayuntlu, Öğer 

Denizhanoğulları: Ġgdir, Begduz, Ava, Kanik

5

 

Selçuklu  ve  sonrası  Oğuz  boylarıyla  ilgili  elimizde  çok  az  bilgi 

olmasına rağmen bazı önemli Oğuz boyların nispeten kaynaklardaki bilgilerde 

daha çok zikredildiği görülmektedir. Bunlardan biride Bayatlardır. 

                                                 

3

 A. Zeki Velidî Togan, Oğuz Destanı (ReĢideddinOğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili), 

Enderun Kitapevi, Ġstanbul, 1982, ss.50-52 

4

Mahmûd el-KâĢgarî,  DîvanüLügâti't Türk, çev. Serap Tuba Yurtsever ve Seçkin Erdi, 

Kabalcı Yayınevi, Ġstanbul, 2007, ss.353-354,608. 

5

Ebu'l-Gazi Bahadır Han, Türk ġeceresi Türk'ün Soy Ağacı, çev. Rıza Nur, sad. Yunus 

Yiğit, Ġlgi Kültür Sanat Yayınları, Ġstanbul, 2010, ss.37-38. 

---

300

 

  /  Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu 

I. Orta Asya'da Bayatlar 

Bayat kelimesi "kadim" ve "eski" anlamında kullanılmaktadır.

6

 Yusuf 

Has  Hâcib'in  Kutadgu  Bilig  adlı  eserinde  Bayat,  "Tanrı"  anlamında 

kullanılmıĢtır.

7

  Dîvan-ı  Lügâti't  Türk'te  KaĢgarlı  Mahmud  Bayat  kelimesinin 

Argu  lehçesinde  "Kadim  Tanrı"  anlamında  olduğunu  belirtmektedir.

8

 

Bahadırhan ise ġecere-i Türk (Türk ġeceresi) adlı eserinde Bayat kelimesinin 

"devletli" anlamında olduğunu belirtir.

9

 

Selçuklular  döneminde  uygulanan  iskân  politikasına  göre  Orta 

Asya'dan  Ortadoğu'ya  gelen  Oğuz  boyları  özellikle  Ġran,  Irak,  Suriye  ve 

Anadolu  coğrafyasına  yerleĢtirilmiĢtir.  Bu  göç  eden  Oğuz  boylarından  en 

önemlileri  Kayı,  Bayat  ve  AvĢar  boyuna  mensup  obalar  ve  oymaklar  olarak 

karĢımıza  çıkmaktadır.  Özellikle  Orta  Asya'da  kalan  Oğuz  boyları,  dönemin 

ve  bölgenin  güçlü  kesimleri  olan  Moğol  ve  Kanglı  gibi  grupların  içinde  yer 

almaya  baĢladıkları  ve  ortak  bir  yaĢam  biçimi  oluĢturdukları  görülmektedir. 

Bunun  baĢlıca  nedeninin  Selçuklu  dönemindeki  Oğuz  göçlerinde  aranması 

gerekmektedir. Bu göçler öyle yoğun olmuĢtur ki Orta Asya'da kalan boylar 

cüzi bir sayıda kalmıĢ ve güçlü bir birliktelik oluĢturamamıĢlardır.

10

 

Bayatlar  Selçuklular  dönemindeki  Orta  Doğuya  yapılan  büyük  göç 

hareketinden  önce  Sir  Derya  kıyılarında  ve  buranın  kuzeyinde  kalan  bozkır 

bölgelerde  yaĢadıkları  bilinmektedir.  Bu  göçlere  katılmayan  Bayatlar  burada 

yaĢamayı  sürdürdükleri  görülmektedir.

11

Ayrıca  Baykal  Gölü'nün  güneyinde 

özellikle Cidanehri kenarlarında bulundukları da anlaĢılmaktadır.

12

 

Moğol  kaynaklarında  Kanglı  ve  Moğollarla  ismi  sıkça  zikredilen 

Bayavutlar  veya  Bayavular  iĢte  bu  göçler  neticesinde  batıya  giden  Bayatların 

doğuda  kalan  kısmını  oluĢturdukları  bilinmektedir.  Bu  Bayatlar  bölgedeki 

                                                 

6

  M.  Fuad  Köprülü,  Tarih  AraĢtırmaları  I,  yay.  haz.  Yahya  Kemal  TaĢtan,  Akçağ 

Yayınları, Ankara, 2006, s. 18. 

7

 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu  Bilig, Haz. KürĢat Efe, Genç Yayıncılık, Ankara, 2006, s. 

22; Mehmet Aydın, Bayat- Bayat Boyu ve Oğuzların Tarihi, Hatiboğlu Yayınları, Ankara, 

1984, s. 64. 

8 

el-KâĢgarî, s.178. 

9 

Ebu'l-Gazi, s.38. 

10

 Köprülü, ss. 18, 20. 

11

  ġakir  Sabır  Zabit,  Bayat  Oymağı  Hakkında  Tarihi  AraĢtırma,  Türkmen  KardeĢlik 

Kulübü Yayınları, Bağdat, (trz)., s.25. 

12

  A.  Konstantin  d‟Ohsson,  Moğol  Tarihi,  çev.  Bahadır  Apaydın,  Nesnel  Yayınları, 

Ġstanbul, 2008, s. 32; Zabit, s.21. 

---