Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 303
1764 yılında bölgeyi gezen ve Türkmen oymakları ile ilgili bir liste
oluĢturan Seyyah Niebuhr‟un listesindeki Bayat oymakları Ģöyledir;
1- Sivas-Ankara arasında meskûn olan 500 çadırlık ġam Bayatlarının
bir kolu
2- Yazın Sivas- kıĢın Halep‟te kalan 2.000 çadırlık Reyhanlı aĢiretinin
bir kolu
3- Sivas- Ankara arasında meskûn 15.000 çadırlık Pehlivanlı aĢiretinin
bir kolu
4- Halep‟in kuzey batısında meskûn, kıĢları Antakya, yazları Gürün ve
Elbistan‟da ikamet eden 3.000 çadırlık Reyhanlı aĢiretinin bir kolu
21
Seyyah Niebuhr‟un listesindeki görüldüğü gibi bu bölgedeki Bayat
aĢiretleri Anadolu ve Suriye coğrafyasında konar-göçer bir yaĢam tarzına
sahiplerdi. Günümüzde dağınık halde Halep bölgesinde varlığını sürdüren
Bayat oymaklarıyla ilgili detaylı bir araĢtırma yapılmamıĢ vedolayısıyla bu
hususta pek fazla bilgi bulunmamaktadır. Zira bu durumu zorlaĢtıran en
önemli faktörün günümüzde bölgedeki Türk nüfusun genelinin Türkmen
adıyla anılması ve boy sisteminin etkisinin zamanla azalmasıdır.
III. Ġran Bayatları
Bayatların Orta Doğudaki ikinci kolu Ġran Bayatlarıdır. Ġran
coğrafyasında yaĢayan Bayatların üç ana unsurdan oluĢtuğunu kaynaklarda
görmekteyiz. Bunlardan ilki Ak Bayatlar olarak anılan oymaklardır. Safevi
ġahı Abbas'ın tarihçisi olan ve Türkmen lakabıyla anılan Ġskender Beğ, ġah
Tahmasb devrinde Emir ġah Bey, Süleyman Bey Hacı Uveys Bey ve Seyfi
Bey gibi emirler tarafından yönetilen 10000 çadırlık bir Bayat varlığından
bahsetmektedir.Bu Bayatların Hamedan'ın güneydoğusunda otur oturdukları
ve bir kısmının ġah Abbas döneminde Azerbaycan‟a göç ettikleri
görülmektedir.
22
MeĢhed‟in kuzeyindeki Çiğene Ģehri de Bayatların yoğun
olarak yaĢadıkları yerlerdendi. ġah Abbas tarafından Hamedan‟dan buraya
yerleĢtirilen 3.000 ailenin olduğu bilinmektedir.
23
Ayrıca ġah Abbas dönemindeki Bayat beylerden Yâr Ali Sultanın
Bakü hâkimi, Gedâ Ali Sultanın ise Erivan bölgesindeki Beyazıt Kalesinin
21
F. W. Hasluck, ChristianityandIslamunderTheSultans, Oxford Press, Cilt:II, 1929,
ss.479-480.;Sümer, s.433.
22
Zabit, s.26; Sümer, s.252.
23
Zabit, s.27.
304
/ Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
hâkimi olduğunu öğrenmekteyiz. Bu beylerin oğullarının da tayinler vasıtasıyla
oymaklarıyla birlikte Kuzey Azerbaycan'a gittikleri ve burada yerleĢtikleri
bilinmektedir.
24
Ġran‟daki Bayatların bir bölümü de Safaviler tarafından
Azerbaycan‟a gönderildikleri ve Gökçay, Cevad, Kuba, ġemahi ve ġüĢa
kasabalarındaki Bayat adlı köylerin bu Bayatlardan kaldığı düĢünülmektedir.
Ak-Bayatlar bugünkü Azerbaycan Bayatlarının kökenini oluĢturmaktadır.
25
Ġran Bayatlarını oluĢturan ikinci unsur Horasan Bayatları da denen
Kara Bayatlardır. Faruk Sümer‟e göre bu Bayat zümresi Moğollara tabi olan
Bayaut topluluklarındandır ve bunlar ġah Ġsmail döneminde Horasan‟ın
alınmasıyla Safavilere tabi olmuĢlardır. Harezm Devletinin önemli
kademelerinde yer alarak etkin bir güç oluĢturmuĢlardır. Horasan da NiĢabur
çevresinde yaĢayan bu bayatlar özellikle, Safavilerin yönetiminde Özbeklere
karĢı yapılan savaĢlarda üstün bir baĢarı göstermiĢlerdir. Özellikle Bayatların
baĢında bulunan ve ġah Abbas‟a büyük hizmetler etmiĢ olan Muhammed
Sultan‟ın 12 yıl gibi uzun bir süre NiĢabur valiliği görevi yaptığı
bilinmektedir.
26
Ġran Bayatlarını oluĢturan son unsur ise ġambayadlarının bir kolu olan
Kaçar Boyu Bayatlarıdır. Kaçarların on altıncı yüzyılda kuzey Azerbaycan'ın
Gence ve Berdea bölgelerinde bulundukları bilinmektedir. Kaçar hükümdarı
Feth Ali Han devri emirleri Muhammed Ali Han, Ġsmail Han, Pir Kulu Han
ve Muhammed Bakır Han‟ın ġambayadıoymaklarındandır.
27
Bunun dıĢında bir
de NiĢabur‟da yoğun bir nüfusa sahip olan Bayatların içinde bir kısım
ġambayadı da bulunmaktaydı.
28
Ayrıca ġambayadlarının bir kesiminin de
Akkoyunlulara katıldığı bilinmektedir.
29
Ġran ve Azerbaycan Bayatları günümüzde Gence bölgesi, Zencen ve
Urumiye de yaĢamaktadırlar. Bu Bayatlar Kuzey ve Güney Azerbaycan
Türklüğü 'nün de önemli bir bölümünü oluĢtururlar.
24
Sümer, s.253.
25
Köprülü, s.23.
26
Sümer, ss.253-254.
27
Sümer, s.254.
28
Zabit, s.27.
29
Köprülü, s.21.
Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 305
IV. Irak Bayatları
Bayatların
Ortadoğudaki
üçüncü
kolunu
Irak
Bayatları
oluĢturmaktadır. Bayatların Irak‟taki varlıkları Ġslam‟ın ilk dönemlerine kadar
götürülebilir. Ubeydullah b. Ziyad‟ın Buhara seferi dönüĢü yanında getirdiği
Buhara Türklerinden oluĢan 2.000 kiĢilik bir askeri gücü Basra‟da ve özellikle
Vasıt yakınlarına bir bölgede istihdam etmiĢ ve böylece Irak‟taki Türk
varlığının ilk temelleri oluĢmuĢtur. Daha sonraki dönemlerde ortaya çıkan
Vasıt yakınlarındaki Bayat kalesi ve bölgesinin varlığı bizde Buhara‟dan gelen
Türklerin arasında önemli bir Bayat nüfusunun da olduğuyla ilgili bir izlenim
yaratmaktadır. Zira bu göç politikasını, Talas savaĢında Türklerin askeri
gücünü keĢfeden Abbasilerde devam ettirmiĢve Türkmen boylarını asker
olarak Irak'a getirerek ordusunun ana öğesi haline getirmiĢlerdir. Böylece
bölgedeki Türk nüfus hatırı sayılır bir orana varmıĢtır.
30
ĠĢte Irak'a gelen bu
Türkmen boylarından en önemlisi Bayatlardır.
Bu noktada Irak‟taki Bayat varlığıyla ilgili ilk bilgilerin yukarıda bahsi
geçen Bayat Kalesi ve bölgesiyle çerçevesinde olduğunu görmekteyiz. Vasıt
yakınlarında olduğunu kaynaklardan öğrendiğimiz Bayat beyliği ve Bayat
kalesin varlığıyla ilgili Cuveynî eserinde Ģöyle bahsetmektedir; “Hülagü beni
Bağdat‟a gönderdiği zaman orada mirasın müsaderesi geleneği ile eski zamanlardan beri
Tuster ve Bayat‟ta alınmakta olan bacları kaldırdım”. Ayrıca Cuveyni Moğolların
Iraktaki
ilerleyiĢ
güzergâhlarının
Bayat
ve
Tikrit
üzerinden
gerçekleĢtirdiklerini anlatır.
31
Fîrûzâbâdîise Kâmûsu'l-Muhît adlı eserinde
Vasıt'ta Bayat adında bir sancağın var olduğunu ve Hasan b. Ebi'l-'AĢâir el-
Bayâtî'nin buraya mensup olduğunu belirtir.
32
Iraklı Bayat boyuna mensup ünlü tarihçi ġakir Sabır Zabit Bayat
Kalesinin Emeviler döneminde yapıldığını ve Büveyhiler döneminde Bayat
adını aldığını tahmin etmektedir. Ayrıca bu dönemlerde Irak‟ın güney
bölgelerinde istihdam olan Bayat nüfusunun zamanla dillerini ve kültürel
özelliklerini yitirerek, sadece soy isimlerinde geçen Bayat terimlerinden baĢka
bağlarının kalmadığını üzülerek aktarmıĢtır.
33
Osmanlı döneminde Bayat
sancağının yönetimi Ferman-ı Sultaniye ile bir emire verilmekteydi ve bu emir
30
Zabit, s.39-40.
31
Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan GüĢa, çev. Mürsel Öztürk, Tarih Kurumu
Yayınları, Ankara, 2013, s.91, 597; Zabit, s.33, 35.
32
Fîrûzâbâdî, Kâmûsu'l-Muhît, trc. Mütercim Âsım Efendi, haz. Mustafa Koç- Eyüp
Tanrıverdi, Türkiye Yazma Eserler Kurumu BaĢkanlığı, Ġstanbul, 2013, Cilt:1, s.738.
33
Zabit, s.42
Dostları ilə paylaş: |