116
/ Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
“
Mâverâünnehir‟de Fergana bölgesine bağlı Mergīnân Ģehrinin RiĢtân köyünde
doğdu. Hz. Ebû Bekir‟in soyundan olup çeĢitli âlimler yetiĢtiren bir aileye mensuptur.
Leknevî, el-Hidâye‟nin matbu nüshasının baĢına koyduğu biyografide Mergīnânî‟nin 8
Receb 511‟de (5 Kasım 1117) doğduğuna dair bir rivayet nakleder. Ziriklî‟nin verdiği
530 (1136) yılının, Mergīnânî‟nin kendilerinden ders aldığı hocaları SadrüĢĢehîd‟in 536
(1141-42), Necmeddin en-Nesefî‟nin 537 yılında öldükleri dikkate alındığı takdirde
yanlıĢ olduğu anlaĢılır.
Mergīnânî, ġemsüleimme es-Serahsî‟den ders alan anne tarafından dedesi Ebû
Hafs Ömer b. Ali ez-Zenderâmasî, Necmeddin en-Nesefî, SadrüĢĢehîd, Alâeddin es-
Semerkandî‟nin öğrencisi Ziyâeddin Muhammed b. Hüseyin el-Bendenîcî, ġemsüleimme
es-Serahsî‟nin öğrencisi Osman b. Ali el-Bîkendî, Ebû Muhammed Ziyâeddin Sâid b.
Es„ad el-Mergīnânî ve Kıvâmüddin Ahmed b. AbdürreĢîd el-Buhârî gibi hocalardan
okudu. BaĢta fıkıh olmak üzere hadis, tefsir, Arap dili ve edebiyatı alanlarındaki
bilgisiyle tanındı. Kaynaklarda “imam, hâfız, muhakkik” gibi sıfatlarla anılmakta,
çağdaĢları Kâdîhan, Burhâneddin Mahmûd b. Ahmed el-Buhârî, Zahîrüddin
Muhammed b. Ahmed el-Buhârî ve Ahmed b. Muhammed el-Attâbî gibi âlimler
tarafından ilmî dirayeti dile getirilmektedir. TaĢköprizâde, kendisini Hanefî mezhebi
içerisinde ashâb-ı tercîhten sayarken Leknevî onun mezhepte müctehid kabul edilmesinin
daha doğru olacağını, son dönem Osmanlı âlimlerinden Seyyid Bey ise kitaplarının
meselede müctehid olduğuna Ģahitlik ettiğini belirtmektedir. Mergīnânî‟nin öğrencileri
arasında oğulları Celâleddin Muhammed ve Nizâmeddin Ömer yanında ġemsüleimme el-
Kerderî, Celâleddin Mahmûd b. Hüseyin el-ÜsrûĢenî ve Ta‟lîmü‟l-Müte‟allim müellifi
Zernûcî gibi âlimler bulunmaktadır. 14 Zilhicce 593‟te (28 Ekim 1197) vefat eden
Mergīnânî Semerkant‟ta defnedildi.
Mergīnânî, el-Hidâye‟de fıkıh konularının tasnifiyle ilgili olarak önceki Hanefî
hukukçularının sistematiğine bağlı kalmakla birlikte zaman zaman farklı düzenlemeler
de yapmıĢ, meselâ nafakaya dair hükümler nikâh bölümünde ya da müstakil bir bölüm
halinde ele alınırken Mergīnânî bu konuya talâk kısmında temas etmiĢtir. Onun diğer
hukukçulardan farklı görüĢler benimsediği de görülmektedir. Kocanın iktidarsızlığı
durumunda söz konusu edilen bir yıllık bekleme süresinde güneĢ takviminin esas alınması
gerektiği Ģeklindeki görüĢe karĢılık (Serahsî, V, 101) Mergīnânî ay takvimini dikkate
almıĢtır (el-Hidâye, II, 27).
Eserleri.
1. Bidâyetü‟l-mübtedî (Kahire 1355/1936). Muhammed b. Hasan eĢ-
ġeybânî‟nin el-Câmi‟u‟s-saġīr‟i ile Kudûrî‟nin el-Muhtasar‟ında mevcut meselelerin bir
araya getirildiği eseri Ebû Bekir b. Ali el-Hâmilî en-Nažmü‟l-menŝûr (Dürrü‟l-mühtedî
Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 117
ve zuhrü‟l-muktedî) adıyla nazma çekmiĢ, Ebû Bekir el-Haddâd bu manzumeyi
Sirâcü‟ž-žalâm ve bedrü‟t-tamâm adıyla ĢerhetmiĢtir
57
.
2. el-Hidâye
58
: Müellifin Bidâyetü‟l-mübtedî üzerine yaptığı bir Ģerh olup
Hanefî mezhebinin en tanınmıĢ ve en çok güvenilen metinlerinden biridir. Üzerinde pek
çok Ģerh, hâĢiye ve ihtisar çalıĢması yapılan kitap çeĢitli dillere çevrilmiĢtir.
3. Muhtârât (muhtâr) ü‟n-nevâzil Fıkha dair olan eserin ibadetlerle ilgili
bölümü Mahmûd Muhammed Ġsmâil tarafından Medine el-Câmiatü‟l-Ġslâmiyye
külliyyetü‟Ģ-Ģerîa‟da yüksek lisans tezi olarak neĢre hazırlanmıĢtır (1414/1994; eserin
bazı yazma nüshaları Süleymaniye Kütüphanesindedir
59
.
4. et-Tecnîs ve‟l-mezîd fi‟l-fetâvâ: Klasik fıkıh kitaplarının
sistematiğine sahip, vâkıât türü hacimli bir eserdir. (bazı yazma nüshaları için bk.
Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 587; Karaçelebizâde Hüsâmeddin, nr. 194; ġehid
Ali PaĢa, nr. 913; Damad Ġbrâhim PaĢa, nr. 680, 681; Lâleli, nr. 832).
5. Kitâb fi‟l-ferâ‟iz
60
6. Kitâbü‟l-Hac (Menâsikü‟l-hac): Kaynaklarda Mergīnânî‟nin hacca
dair bir eserinden söz edilmekte olup çeĢitli fıkıh kitaplarının hacla ilgili bölümlerini bir
araya getiren bir mecmuanın içerisinde bu adla yer alan metnin
61
(), yapılan
karĢılaĢtırmada hac konusunda müstakil bir kitap değil el-Hidâye‟nin “Kitâbü‟l-Hac”
bölümünden ibaret olduğu görülmüĢtür.
7. Kifâyetü‟l-müntehî. Müellif, Bidâyetü‟l-mübtedî‟ye Ģerh olarak
baĢladığı bu eserin yaklaĢık seksen cüzlük bir hacme ulaĢması ve çok dağınık olması
sebebiyle okuyucuyu bıktıracağından endiĢe ederek çalıĢmasını tamamlamaktan vazgeçmiĢ
ve daha kısa bir Ģerh olan el-Hidâye‟yi kaleme almıĢtır. Mergīnânî, el-Hidâye‟de
ayrıntısına giremediği bazı meseleler için bu Ģerhe atıfta bulunur. Süleymaniye
Kütüphanesi‟nde
62
bu adla kayıtlı olan eserin gerçekte el-Hidâye olduğu tesbit edilmiĢtir.
Kaynaklarda Mergīnânî‟nin el-Mezîd fî fürû‟i‟l-Hanefiyye, Münteka‟l-merfû‟, NeĢrü‟l-
mezheb ve ġerhu‟l-Câmi‟i‟l-kebîr isimli kitaplarının olduğu da belirtilmektedir.
57
Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1051; ayrıca bk. Suppl., I, 646.
58
Kahire 1282; Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, I-IV, Kahire 1385/1966
59
Süleymaniye Ktp., Giresun Yazmaları, Tüyatok, nr. 3604; Ayasofya, nr. 92, 1421, 1422,
1423; Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 505; Çorlulu Ali PaĢa, nr. 255; Esad Efendi, nr. 970.
60
Süleymaniye Ktp., ReĢid Efendi, nr. 380, vr. 89b-90a; Kayseri RâĢid Efendi Ktp., RâĢid
Efendi, nr. 26170
61
Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, Nr. 942, Vr. 21b-54b
62
Süleymaniye Ktp., ÂĢir Efendi, nr. 129; Ġzmir Ktp., nr. 166; Yazma BağıĢlar, nr. 3546