118
/ Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
Bazı yeni araĢtırmalarda Mergīnânî‟nin Süleymaniye Kütüphanesi‟nde
63
Muhtârü‟l-fetâvâ adında bir eserinin bulunduğu söylenmekteyse de
64
söz konusu eser ona
ait olmayıp Abdullah b. Mahmûd el-Mevsılî‟nin el-Muhtâr li‟l-fetvâ isimli kitabıdır.”
65
KERDERÎ
66
ġemsü‟l-Eimme (Ġran/Harezm-Cürcan Türkmeni)
(ö. 642/1244), Muhammed b. Abdissettâr b. Muhammed el-Ġmâdî, Berâtekînî
el-Kerderî. Hanefî fakihi.
“18 Zilkade 559‟da (7 Ekim 1164) Hârizm bölgesinin idarî merkezi olan
Gürgenç‟e (Cürcâniye) bağlı Kerder Ģehrinin Berâtekîn kasabasında dünyaya geldi.”
Beratekin kasabasının esmi arapça “Berâ; -den temiz, -den uzak” ve “tekin;
güvenli” anlamında bileĢik isim demek olup, etimolojik olarak da Türk olduğu
bellidir. En tanınmıĢ hocaları, Kâdîhan ve Burhâneddin el-Mergînânîdir. Ayrıca KureĢî,
Kerderî‟nin künyesini Ebü‟l-Vecd olarak verirken Zehebî, Ġbn Kutluboğa ve el-Melikü‟l-
EĢref er-Resûlî Ebü‟l-Vahde Ģeklinde kaydederler. Kerderî‟nin Ġmâdî nisbesi ise
dedelerinden biriyle ilgilidir.
Kerderî Hârizm‟de yetiĢti. Burada el-Muġrib müellifi Mutarrizî‟den Arap dili ve
edebiyatı öğrendikten sonra gittiği Semerkant‟ta Burhâneddin el-Mergînânî‟den meĢhur
eseri el-Hidâye‟yi okudu; ayrıca ġiratü‟l-Ġslâm müellifi Rüknülislâm Ġmâmzâde‟den fıkıh
dersi aldı. Ardından tahsilini sürdürdüğü Buhara‟da Bedreddin el-Versekî, ġerefeddin
Ömer b. Muhammed el-Akîlî, Ġmâdüddin ez-Zerencerî, Ahmed b. Muhammed el-
Attâbî, Nûreddin es-Sâbûnî, Kâdîhan gibi hocaların fıkıh, hadis ve tefsir derslerini takip
etti. BaĢta fıkıh ve usulü olmak üzere dinî ilimlerde derin bilgi sahibi oldu.
Debûsî ve
ġemsüleimme es-Serahsî‟den sonra fıkıh usulünü onun ihya ettiği
söylenir. Büyük bir üne kavuĢan Kerderî‟nin yetiĢtirdiği talebeler arasında kız
kardeĢinin oğlu olduğu için
Hâherzâde lakabıyla tanınan Bedreddin
Muhammed b. Mahmûd el-Kerderî, Seyfeddin el-Bâharzî, Hamîdüddin ed-
Darîr, Ebü‟l-Berekât en-Nesefî, Fahreddin Muhammed b. Muhammed el-Maymergî,
Sirâcüddin Muhammed b. Ahmed el-Karnebî, Zahîrüddin Muhammed b. Ömer en-
Nevcâbâzî gibi âlimler bulunmaktadır. Kerderî 9 Muharrem 642 (17 Haziran 1244)
tarihinde Buhara‟da vefat etti ve buraya yarım fersah mesafedeki Sebezmûn‟da defnedildi.
Zamanında Hanefî fukahasının önde gelen âlimlerinden biri olan Kerderî‟nin
Hüsâmeddin el-Ahsîkesî‟ye ait
el-Müntehab fî usûli‟l-mezheb‟i Ģerhettiği
67
ve
63
Süleymaniye Ktp., Nâfiz PaĢa, nr. 302
64
Kavakcı, XI. ve XII. Asırlarda Karahanlılar, 134
65
Koca, Ferhat, DĠA XXIX, 182, 183;‟den naklen.
66
Bu bölüm; Özel, Ahmet,DĠA: “Kerderî”md., XXV, 276-277‟den kısmen özetlenmiĢ ve
alıntılanmıĢtır.
Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 119
Tesîsü‟l-kavâid adıyla bir eser yazdığı zikredilirse de bunların günümüze ulaĢan
nüshaları bilinmediği gibi diğer kaynaklarda da herhangi bir eserinden söz edilmez.
Fakat Hanefî mezhebine ve Ebû Hanîfe‟ye yönelik eleĢtirilere cevap verdiği
bir
Risâlesinin çeĢitli nüshaları zamanımıza ulaĢmıĢtır. Müellif önsözde Ebû Hanîfe‟yi
kötüleyen bir kimseye rastlamadığını, ancak Halep‟e gittiğinde
Gazzâlî‟nin el-
Menhûl adlı fıkıh usulüne dair eserinin sonunda Ġmam ġâfiî ve
mezhebinin diğerlerinden üstünlüğünü dile getirdiğini ve bu vesileyle Ebû
Hanîfe‟ye ağır ithamlarda bulunduğunu
68
görünce risâleyi kaleme alarak ona cevap
verdiğini söyler. Leknevî bu risâlenin iyi bir çalıĢma olduğunu, müellifin bazı yerlerde
Ġmam ġâfiî ve mensuplarına yönelik ağır ifadeler kullanmakla birlikte Gazzâlî‟nin
yazdıklarına göre bunun hafif bile kaldığını belirtir.
69
Kerderî‟nin Risâlesi‟nin günümüze ulaĢan ve muhtemelen müstensih
tercihlerini yansıtan farklı isimdeki belli baĢlı nüshaları Ģunlardır:
el-Hakku‟l-mübîn
fî idhâđi Ģübehi‟l-mübtılîn
70
;
Risâle fî teyîdi mezhebi Ebî Hanîfe
71
;
Risâle fi‟r-red ale‟l-Ġmâm el-Ġazzâlî
72
;
Kitâb fi‟r-red alâ men yuânid
Ebâ Hanîfe ve ashâbeh
73
;
er-Red ve‟l-intisâr alâ mezhebi imâmi‟l-
eimme ve sirâci‟l-ümme
74
el-Fevâidü‟l-münîfe fi‟z-zebbi an Ebî
Hanîfe
75
Süleymaniye Kütüphanesi tasnif fiĢlerinde ve Brockelmann tarafından
76
bazı
nüshaların Hâfızüddin el-Bezzâzî‟ye nisbet edilmesi, Bezzâzî‟nin aynı zamanda Kerderî
nisbesini de taĢımasından kaynaklanmıĢ olmalıdır
77
”
78
.
67
Ġbn Kutluboğa, Tâcü‟t-terâcim fî ŧabaķāti‟l-Ĥanefiyye, 64, Bağdad 1962; Kâtip Çelebi,
KeĢfü‟z-Zunûn, I, 333.
68
Gazali, Muhammed b. Muhammed, el-Menħûl min Ta‟likati‟l-Usul, 495-504 (nĢr. M.
Hasen Heyto), Daru‟l-Fikr, DımaĢk 1400/1980, ayrıca bk. neĢredenin giriĢi, s. 31-40.
69
Leknevî, el-Fevâidü‟l-behiyye, 176-177.
70
Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2424, vr. 1a-67b.
71
Süleymaniye Ktp., ġehid Ali PaĢa, nr. 780.
72
Süleymaniye Ktp., ġehid Ali PaĢa, nr. 2768, vr. 1-43.
73
Süleymaniye Ktp., ġehid Ali PaĢa, nr. 779.
74
Süleymaniye Ktp., ġehid Ali PaĢa, nr. 2732, vr. 153-176; Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid,
nr. 5196.
75
Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur (GAL),I, 474, Leiden 1943-1949.
76
Brockelmann, Supplementband, II, 316, Leiden 1937-1942.
77
Risâlenin yazmaları için ayrıca bk. GAL, I, 654; II, 316.
78
Özel, Ahmet,DĠA: Kerderî Md., XXV, 276-277.