―Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək

34 

 

XIV  əsrin  axırlarında  ġirvanĢahlar  Ģimaldan  və  cənubdan  gözlənilən  iki 

qorxu lu  təhlükə  qarĢısında  qaldılar.  Cənubdan  ġərq  ölkələrini  (o  cü mlədən 

Azərbaycanı)  zəbt  edib  irəliləməkdə  olan  Teymurun  qoĢunları,  Ģimaldan  isə  Qızıl 

Orda  xan ı  To xtamıĢın  həmlələri  ġirvanın  daxili  və  xarici  vəziyyətinin 

gərginləĢməsinə səbəb oldu. 

1385-c i ildə Qızıl Orda  xanı To xta mıĢ 90  minlik ordu ilə ġirvana daxil oldu 

və  əhalini  qarət  edərək,  A zərbaycanın  cənub  ərazisinə  so xuldu.  Bir  müddətdən 

sonra qızılo rdalılar  ġirvan  ərazisini  v iran  edərək  geri  qayıtdılar.  Bu  yürüĢ  zamanı 

ġirvanĢah  Ġbrahim  qiy mətli  hədiyyələrlə  Tey murun  yanına  Qarab ağa  getdi  və 

onunla ittifaq bağladı. Tey murla aparılmıĢ danıĢıqlar nəticəsində o, ġirvanın hakimi 

kimi  tanındı.  ġimal  sərhədlərin in  möhkəmləndirilməsi  və  mühafizəsi  Ġbrahimə 

tapĢırıldı.  ġirvanĢahlarla  bağlanmıĢ  ittifaq  Teymur  tərəfindən  də  yüksək 

qiymətləndirildi.  Tey mur  Ġbrahimin  simasında  To xtamıĢa  qarĢı  mübarizədə  sadiq 

müttəfiqini  görürdü.  Ġbrahim  Tey murla  yaran mıĢ  əlaqələrdən  istifadə  etdi,  ġirvanı 

iqtisadi,  siyasi  və  hərbi  cəhətdən  qüvvətləndirə  bildi.  ġirvanĢah  Ġbrahim 

Azərbaycanın  yerli  feodallarının  -  Marağa,  ġəki  hakimlərin in  Teymurla  danıĢıqlar 

aparmasında  mühü m  ro l  oynadı.  Tey mur  1399-cü  ildə  üçüncü  dəfə  Azərbaycana 

gəldikdə  ġey x  Ġbrahim  Cənubi  Qafqazın  M iranĢaha  qarĢı  üsyan  qaldırmıĢ  yerli 

feodallarının  (o  cümlədən  ġəki  vilayətinin  hakimi  Seydi  Əh mədin)  Tey mur  ilə 

ittifaq  bağlamasına  nail  oldu  və  beləliklə,  A zərbaycan  ərazis in in  bu  hissəsini  də 

iĢğaldan  xilas  etdi.  Teymurun  ölü mündən  (1405)  sonra  onun  imperiyası  da xilində 

mübarizə  gücləndi  və  bu  siyasi  qurum  tezliklə  parçalandı.  Vəziyyətin  dəyiĢdiyini 

anlayan ġirvanĢah Ġbrahim Tey mu rilərlə münasibətdə yeni xətt qəbul etdi. 

Arsax-Xaçın  knyazlığ ı.  XII-XIII  əsrlər  Arsa x-Xaç ın  knyazlığının  yüksəliĢ 

dövrü oldu. Qədim Albaniyanın bir hissəsi olan bu knyazlığın  mərkəzi  Xaçınçayın 

və  qismən  Tərtər  çayının  hövzələrində  yerləĢird i.  Alban  Mehranilər  sülaləsinin 

nümayəndələrindən,  xələflərindən  biri  Həsən-Cəlal  (1215-1261)  bu  knyazlığın 

hökmdarı  id i.  Həsən-Cəlalın  Mehranilər  sülaləsinə  mənsub  olduğunu  təsdiqləyən 

dəqiq  Ģəcərələr  də  mövcuddur.  Beləliklə,  Xaçın  knyazlığının  hökmdarı  olmuĢ 

Həsən-Cəlalın  vaxtilə  hökmranlıq  etmiĢ  alban  Mehranilər  sülaləsi  ilə  həm 

bilavasitə genetik (qohumluq) əlaqəsi, həm də böyük bir dövr ərzində  -  VII əsrdən 

XIII əsrədək alban hökmdarının siyasi hakimiyyətinin varisliy i izlən məkdədir.  

Həsən-Cəlal  Xaçın  və  qismən  Arranın  süzeren  knyazı  olub,  gürcü 

çarlığından  asılı  deyild i.  Bu  Arsax-Xaçın  hökmdarı  erməni,  gürcü  və  fars  sinxron 

(eyni  dövrə  aid  olan)  mənbələrdə,  habelə  epiqrafik  yazılarda  ali  titullarla  qeyd 

olunmuĢ,  "knyazlar  knyazı",  "əzəmətli,  parlaq  hökmdar",  "Xaç ın  ölkələrin in 

knyazı",  "Xaçının  və  Arsax  ölkələrinin  əzəmətli  knyazı",  "çar",  "Albaniya  çarı", 

---

35 

 

"Albaniyanın  əzə mətli  sahibi",  "tacdar"  adlandırılmıĢdır.  Həsən -Cə la l  özünü 

"mütləq  hökmdar"  titulu  ilə  nəzərə  çatdırırd ı.  Qan zasar  məbədinin  daĢüstü 

yazısında  o xuyuruq:  "Arsax  ölkəsinin  və  Xaçın   hüdudlarının  təbii  mütləq 

hökmdarı".  Bu hökmdarın ən təmtəraq lı titulu Qan zasar  monastırında, 1240-cı  ildə 

tərtib  olunmuĢ  daĢüstü  yazıda  gös tərilmiĢdir:  "Mən,  Allahın  müti  qulu,  Vaxtanqın 

oğlu,  əzəmətli  Həsənin  nəvəsi,  geniĢ  əraziləri  olan  yüksək  və  böyük  Arsax 

ölkəsinin təbii mütləq hökmdarı Həsən-Cəlal...". 

ġübhəsizdir  ki,  Həsən-Cəlalın  həmin  tarixi  mərhələnin  nüfuzlu  hakim 

sülalələri  ilə  qohumluq  əlaqələri  Xaçın-Arsax  hökmdarının  yüksək  mövqeyini 

səciyyələndirir.  Həsən-Cəlalın  hökmranlıq  illərini  Albaniyanın  iqtisadi,  siyasi  və 

mədəni  intibahı  dövrü  kimi  qiy mətləndirmək  mü mkündür.  Bu  yüksəliĢ 

ədəbiyyatda,  mülki  tikintidə,  memarlıqda,  sitayiĢ  qurğularının  yaradılmasında  öz 

əksini tapmıĢdı.  Gəncəli  Kirakos məhz bu zaman özünün "Tarix" əsərini yazmıĢdı. 

Öz hakimiyyətin in böyük alban Mehraniləri  ilə varislik əlaqəsini sübut etməyə can 

atan, alban hökmdarının hakimiyyətinin fasiləsizliyin i qeyd etməyə çalıĢan  Həsən-

Cəlalın  göstəriĢi  ilə  Moisey  Kalankatlın ın  "Albanların  tarixi"  əsərinin  

(salnaməsinin )  yazılıĢı  davam  etdirild i,  salnaməyə  dörd  yeni  fəsil  əlavə  olundu. 

Həmin  fəsillərdə  Həsən-Cəlalın  hökmran lıq  illəri,  onun  hakimiyyəti  dövründə 

Qanzasar  ko mp leksin in  tikintisi  öz  ə ksini  tap mıĢdır.  Bu  ə məllə  alban  tarixi-ədəbi 

ənənəsi dirçəldildi. 

Həsən-Cəlal  b ir  ço x  ö lkələrin  əsrlər  ərzində  yaradılmıĢ  maddi-mənəvi 

dəyərlərin i tarix səhnəsindən çıxarmıĢ monqollarla yaxĢı  münasibətlər qura bilmiĢ, 

monqol  xanlarının  alban  xalq ına  müsbət  münasibət  bəsləməsini  təmin  etmiĢdi. 

Alban xalqı ağır tarixi sınaqlar dövründə etnik özünüdərkini qoruyub saxlaya bildi 

(özlərini  erməni  deyil,  alban  hesab  edirdilər),  Nax-Dağıstan  dil  qrupuna  aid  olan 

alban dilini, ərazi, siyasi və dini vəhdətini mühafizə etdi.  

Arsax-Xaçın  knya zlığın ın  əhalisi  XII-XIII  əsrlə rdə  mü xtə lif  tipli  yazılı 

abidələri alban və qədim erməni dillərində yaradırdı  (qədim Albaniyanın dü zənlik 

hissəsinin  əhalisi  də  vaxtilə  arran-alban,  türk,  fars  və  ərəb  dillərində  ünsiyyətdə 

olmuĢ,  yazılı  abidələr  yaratmıĢ dır).  Bununla  belə,  yerli  alban  mədəniyyətinin 

ənənəvi  komponentləri  (IX-XIV  əsrlərin  alban  xaç  baĢdaĢılarındakı  dünyəvi 

süjetlər,  il  hesabının  bənzəri  olmayan,  erməni  il  hesabından  fərqlənən  kiçik  alban 

təqvimi) hələ də fəaliyyət göstərirdi. 

Qanzasar  monastır  ko mple ksi  Həsən-Cə lalın  təkidi  ilə   inĢa  edilmiĢdir. 

Qanzasar  monastırının  qədim  hissələri  Həsən-Cəlalın  hakimiyyəti  zaman ından 

xeyli əvvəl  mövcud idi və  Xaçın hakimləri olmuĢ Cəlairilərin nəsli  məzarlığı  kimi 

fəaliyyət  göstərmiĢdir.  Həsən-Cəlalın  özü  1261-ci  ildə  burada  dəfn  edilmiĢdir. 

---