"tasdiqlayman" O‘quv va tarbiyavuy ishlar
Yüklə 3,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2. MA`RUZA MASHGʻULOTLARI
1-Mavzu: Pedagogikaning predmeti, maqsad va vazifalari Reja: 1.1. Pedagogika fanining predmeti, maqsad va vazifalari 1.2. Ta’limda pedagoglarning faoliyati 1.3. Pedagogikani asosiy tarmoklari Qo‘llaniladigan pedagogik texnologiyalar: aqliy hujum, guruhlarda ishlash, blits-so‘rov. Tayanch iboralar: Tarbiya, ta’lim, ma’lumot, pedagogika, yoshlar pedagogikasi, o‘quv muassasasigacha tarbiya pedagogikasi, oila pedagogikasi, maxsus pedagogika, pedagogika tarixi, kuzatish, suhbat, eksperiment, o‘quv muassasasi hujjatlarini o‘rganish, testlar, pedagogik faoliyat, mahorat, qobiliyat Qo‘llaniladigan yangi pedagogik va axborot texnologiyalari mazmuni. Muloqot, aqliy xujum, baxs-munozara. XXI asrda ijtimoiy - iqtisodiy munosabatlar rivojida inson aql zakovati va ma’naviyati asosiy muvofiqlashtiruvchi, rivojlantiruvchi omil va vosita ekanligi tobora namoyon bo‘lmoqda. Shuning uchun insonparvarlik bozor iqtisodiyoti asosida huquqiy, demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyati qurilishining bosh tamoyili sifatida maydonga chiqdi. O‘zbekiston Respublikasining "Ta’lim to‘g‘risida"gi qonunida ta’lim davlatimiz ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb e’lon qilinishi pedagogika fani zimmasiga juda katta mas’uliyatli ulug‘vor vazifalarni yukladi. Juda boy ilmiy, ma’naviy, madaniy, diniy merosimiz qayta tiklana boshlandi. Har bir mustaqil fan o‘zining predmeti va metodologik asoslariga egadir. Jumladan, pedagogika fan sifatida shakllanib, o‘zining predmetiga ega. Boshqa fanlar kabi pedagogika ham fan sifatida paydo bo‘lar ekan, u avvalo jamiyatning talab va ehtiyojlari asosida vujudga keldi. Shu sababli tarbiya jarayonini ijtimoiy hayotning ajralmas qismi deb qarash lozim. Chunki tarbiyaviy ishlarni olib bormasdan turib, jamiyatni, uning rivojlanishini tasavvur qilish qiyin. Pedagogika atamasi qadimiy bo‘lib, "bola yetaklovchi" degan ma’noni bildiruvchi grekcha "paydogogos" so‘zidan kelib chiqqan. Tarixiy manbalarda ko‘rsatilishicha, qadimgi Yunonistonda o‘z xo‘jayinlarining bolalarini sayr qildirgan, ehtiyot qilgan tarbiyachini "pedagog" ("bola yetaklovchi") deb atashgan. Keyinchalik esa bu tushuncha keng ma’noda ishlatilib, maxsus bilimlarni egallagan mutaxassislarga nisbatan qo‘llanila boshlandi. Shu bilan birga ta’lim - tarbiya ishlari bilan shug‘ullanuvchilar kasb - hunar homiylari sifatida ajralib chiqa boshlaydilar. Ularning ta’lim - tarbiya borasidagi faoliyatlari va to‘plagan tajribalaridan o‘rinli foydalanishlari PEDAGOGIKA fanini vujudga kelishiga olib keldi. Pedagogikaning rivojiga IX-XVI asrlar (Sharq uyg‘onish davri)da yashab ijod etgan Al-Buxoriy, At- Termiziy, Abu Nosir Forobiy, Abu Rayhon Beruniy,Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Xojib, Mahmud Qoshg‘ariy, Ahmad Yassaviy, Bohouddin Naqshbandiy, Mirzo Ulug‘bek, Mir Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi buyuk daholar, XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Turkistonda jadidchilik harakatining yirik namoyondalaridan Abdurauf Fitrat, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Saidahmad Siddiqiylar, Ovro‘pa davlatlarining buyuk mutafakkir va pedagog olimlaridan Yan Amos Komenskiy, Jan Jak Russo, I.G. Pestolossi, Adolf Disterveg, K.D. Ushinskiy, A. S. Makarenko, J. Lokk, Jon. Dyui, Edvard Torndayk, S. T. Shaskiy, B. Blumlar ulkan hissa qo‘shdilar. Pedagogika fan sifatida shakllanib, takomillashib borib, ta’lim - tarbiyaning maqsad va vazifalari, ularning mazmuni, usullari hamda tashkil etish shakllari haqidagi fanga aylandi. Pedagogika darsliklarida, bir qancha kitoblarda pedagogikaning baxsi (predmeti) turlicha yaqinlik darajasida ta’rif berilib tushuntirilgan. Pedagogika – inson tarbiyasi to‘g‘risidagi, yoshlarni va kattalarni tarbiyasi to‘g‘risidagi fan. Pedagogika ta’lim-tarbiyaning maqsad va vazifalari, ularning mazmuni, usullari hamda tashkil etish shakllari haqida ma’lumot beruvchi fanga aylandi. Pedagogika grekcha «paydagogik” so‘zidan olingan bo‘lib, «bola yetaklovchi” degan ma’noni bildiradi. Mustaqil pedagogika fani XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida vujudga kelgan. Pedagogika tarbiya haqidagi fan sifatida tarbiyaning mohiyatini tushunishni, uning qonuniyatlarini ochib berishni va shu orqali inson manfaatlari uchun tarbiya jarayonlariga ta’sir etishni nazarda tutadi. Demak pedagogika fani o‘sib kelayotgan yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalash uchun ta’lim-tarbiyaning mazmuni, umumiy qonuniyatlari va amalga oshirish yo‘llarini o‘rgatuvchi fandir. Shuni unutmaslik kerakki, pedagogika fani yutuqlarisiz jamiyatni olg‘a siljitish g‘oyat mashaqqatli kechadi.Pedagogika fanini ham nazariy, ham amaliy jihatdan puxta o‘rganish lozim,tarbiya samaradorligini ta’minlaydi. Tarbiyalash g‘oyat nozik san’at bo‘lib, unga jiddiy Ta’lim-tarbiyadan ko‘zlangan maqsadni anglash va ular tizimida yangi bilimlar berish – bolalarni to‘g‘ri tarbiyalash shartidir. Bunda o‘qituvchining beg‘araz mehnati, bolalarni sevish va ularga jon fido aylashlari taryondoshmoq darkor. Ayniqsa pedagoglar ushbu fanni chuqur va puxta bilishlari shart. Hozirgi kunda pedagogikani (mutaxasissislikdan qatiiy nazar) hamma bilish lozim bo‘lgan fan deb hisoblash lozim, chunki insonlar hayot faoliyatlari davrida ta’lim-tarbiya ishlari bilan ma’lum darajada shug‘ullanishga majburdirlar. Pedagogikaning nazariy kurtaklari falsafa negizida paydo bo‘lgan. Qadimdan inson tarbiyasiga oid bo‘lgan fikrlar, qarashlar xalq maqollarida, afsonalarda, dostonlarda o‘z ifodasini topgan. Markaziy Osiyo allomalaridan A. Yassaviy, Abu Rayxon Beruniy, Ibn Sino, Al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, A. Jomiy, A. Navoiy kabi ma’rifatparvar ajdodlarimizning ta’lim-tarbiya, inson kamoloti haqidagi g‘oyalari, fikr va qarashlari o‘z asarlarida batafsil bayon qilingan. Pedagogikaning fan sifatida shakllanishida chex pedagog olimi Yan Amos Komenskiyning hissasi katta bo‘ldi. Uning «Buyuk Didaktika” asari haqli ravishda pedagogika soxasida yaratilgan birinchi ilmiy asar hisoblanadi.XVIII asrga kelib O‘rta Osiyoda ham pedagogik fikrlar taraqqiy eta boshladi. Asrimizning boshlarida vatandoshlarimizdan M. Bexbudiy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Avloniy, Saidrasul Aziziy, A. Fitrat, Saidahmad Siddiqiy kabi ma’rifatparvar jonqo‘yarlari yetishib chiqdi. Bu olimlar yangi usul maktablari tuzishda, darsliklar yaratishda, xalq o‘rtasida ma’rifatni targ‘ib etishda jonqo‘yarlik qildilar. Hozirgi davrda pedagogikaning vazifasi milliy istiqlol g‘oyalaridan kelib chiqadigan ta’lim-tarbiyaning mazmuni, metodlarini ishlab chiqish, milliy ta’lim tizimini yaratish va yosh avlodni bilim, ma’naviy madaniyatini jahon andozalari darajasiga yetkazishdir. K. har bir bola ta’lim olishi lozimligini uqtiradi, umumta’lim deganda xotin qizlarning ham tahsil olishini ko‘zdatutadi. K. fikricha, tarbiyaning maqsadi kishini mangulik dunyosiga tayyorlashdan iborat bo‘lib, uni aqliy, axloqiy va diniy tarbiya bilan amalga oshirish mumkin. U bolaga samarali pedagogik ta’sir ko‘rsatish uchun yosh xususiyatini hisobga olish lozimligini ta’kidlaydi. K. bolalarning o‘qish yoshini ona maktabi (tug‘ilgandan 6 yoshgacha), xalq, maktabi (6—12 yosh), gimnaziya (12—18 yosh), akademiya (18—24 yosh) kabi bosqichlarga bo‘ladi. K. ped.si mohiyati o‘qitishni bola yoshi, bilim darajasi, ruhiy holatiga uyg‘un holda tashkil etishdan iborat. Uning bu karashlari "Buyuk didaktika" asarida o‘z ifodasini topgan bo‘lib, unda ko‘rsatmalilik, onglilik, izchillik kabi didaktik tamoyillar ahamiyati nazariy jihatdan asoslab berilgan. Yan Amos Komenskiy Pedagogika fanining ob’yekti asosan maktab o‘quvchilaridir, predmeti esa o‘quvchi(talaba)larga berilayotgan ta’lim-tarbiya nazariyasi va amaliyotidir. Pedagogika ta’lim-tarbiya maqsadini jamiyat talablariga va o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga qarab mazmunan o‘zgarib borishini o‘rgatadi, tarbiyaning tarkibiy qismlarini va ular o‘rtasidagi bog‘lanishlarni ochib beradi. Pedagogika faniga tavsif berilganda «ta’lim”, «tarbiya”, hamda «ma’lumot” degan so‘zlarni ishlatdik.Bu so‘zlar o‘zaro bog‘langan bo‘lib bir-birini to‘ldiradi. Shunday qilib pedagogikaning asosiy kategoriyalari (tushunchalari) quyidagilar: Ta’lim, tarbiya, ma’lumot, shaxsning kamol topishi, maktab. Bundan tashqari «o‘quvchi”, «o‘qituvchi”, «usul”, «intizom”, «irsiyat”, «muhit”, «direktor”, «talaba” kabi tushuncha-nomlar ham mavjudki, ular ham pedagogik tushunchalar hisoblanadi. Ta’lim deb – maxsus tayyorlangan kishilar rahbarligida o‘tkaziladigan, o‘quvchilarni bilim, ko‘nikma va malakalar bilan qurollantiradigan, ularning bilish qobiliyatini o‘stiradigan, dunyoqarashini shakllantiradigan jarayondir. Agar tarbiya bola tug‘ilgandan boshlab umrining oxirigacha oilada, maktabda va jamoatchilik ta’sirida shakllansa, kamol topsa, ta’lim chegaralangan (M/n: sinf xonasi, kabinetlarda) joyda tashkil etiladi. Ta’lim o‘qituvchi tarbiyasi (ta’limni) rahbarligida muayyan belgilangan vaqtda olib boriladi. Tarbiya deb – yosh avlodni ma’lum faoliyatga tarbiyalash uchun ularga ma’lum maqsadga qarata planli va sistemali ta’sir etishga aytiladi. Tarbiya bola tug‘ilgandan boshlab umrining oxirigacha davom etadigan jarayondir.Tarbiya ta’lim va ma’lumot natijalarini o‘zida aks ettiradi. Shaxsning shakllanishi va rivojlanishi (kamol topishi) deb – ta’lim –tarbiya natijasida, shuningdek irsiyat va muhitning ta’siri natijasida odamning inson mohiyatiga ko‘tarilishi va inson shaxsining aqliy, aqloqiy, jismoniy jihatdan mukammallashiga aytiladi. Insonni ta’lim-tarbiya orqali, tarbiyaviy ta’sir natijasida hamda irsiyat va muhitning ta’sirida uning shakllanishi, rivojlantirish mumkin. Bu jarayon insonning butun hayot yo‘li davomida olib boriladi va ta’sir natijasini ko‘rsatadi. XXI asrda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar rivojida inson aql zakovati va ma’naviyati asosiy muvofiqlashtiruvchi, rivojlantiruvchi omil va vosita ekanligi tobora namoyon bo‘lmoqda. Shuning uchun insonparvarlik bozor iqtisodiyoti asosida huquqiy, demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyati qurilishining bosh tamoyili sifatida maydonga chiqdi. O‘zbekiston Respublikasining "Ta’lim to‘g‘risidagi"gi Qonunida ta’lim davlatimiz ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb e’lon qilinishi pedagogika fani zimmasiga juda katta mas’uliyatli ulug‘vor vazifalarni yukladi. Juda boy ilmiy, ma’naviy, madaniy, diniy merosimiz qayta tiklana boshlandi. Har bir mustaqil fan o‘zining predmeti va metodologik asoslariga egadir. Jumladan, pedagogika fan sifatida shakllanib, o‘zining predmetiga ega. Boshqa fanlar kabi pedagogika ham fan sifatida paydo bo‘lar ekan, u avvalo jamiyatning talab va ehtiyojlari asosida vujudga keldi. Shu sababli tarbiya jarayonini ijtimoiy xayotning ajralmas qismi deb qarash lozim. Chunki tarbiyaviy ishlarni olib bormasdan turib, jamiyatni, uning rivojlanishini tasavvur qilish qiyin. Pedagogika avval tabiat, jamiyat va inson tafakkuri taraqqiyotining umumiy qonuniyatlarini o‘rganadigan falsafa fani tarkibidan ajralib chiqib fan sifatida taniladi. Hozirgi davrda inson faoliyati bilan shu qo‘llanadigan fanlar juda ko‘p. Pedagogika fanining o‘zi o‘rganadigan mavzu ya’ni inson, odam, bola va uning shakllanishi haqida tadqiq qiladi, hamda fan sifatida tan olindi va rivojlanib bormoqda. Juda qadimgi davrda jamiyatning inson zotini qo‘llab - quvvatlash va saqlab qolish ehtiyojidan kelib chiqqan holda tarbiyalash jarayoni avvalo u ijtimoiy- tarixiy tajriba jarayonida to‘plangan va to‘planayotgan ijtimoiy tajribani bir-birining o‘rniga kelib turadigan avlodlarga yetkazib berishi bilan xarakterlanadi. Yangi avlod o‘zidan oldingi keksa ajdodning ijtimoiy turmushdagi tajribasini (fan, sanoat, ahloq) xulq, atvor sohalarini o‘zlashtira borib uni boyitadi. Bu haqda A.R.Beruniy “jamlangan tajribani har bir avlod o‘zidan keyin kelayotgan, o‘zidan keyin uni taraqqiy ettiradigan va boyitadigan navbatdagi avlodga etkazib beradi” deb o‘rinli ta’kidlagan. Ijtimoiy tajriba, tabiat, jamiyat, texnika va voqealarni qayta o‘zgartirish uchun zarur bo‘lgan faoliyat usullari haqidagi bilimlar, ko‘nikma va malakalar: insonning dunyoga, odamlarga, o‘ziga nisbatan munosabatining alohida tizimi sifatidagi tarbiyalanganliklari tarkib topgandir. Ijtimoiy tajriba moddiy va ma’naviy qadriyatlarning yig‘indisi sifatida ijtimoiy ongning turli shakllarida shuningdek, ijtimoiy munosabatlar, hulq atvor tizimida mujassamlashgan tarbiya muayyan ijtimoiy funksiyalarni bajarishga tayyor bo‘lgan shaxsni voyaga etkazadi. Inson egallab olishi lozim bo‘lgan ijtimoiy tajriba qanchalik murakkab bo‘lgani sari, bu tajribani etkazish yuzasidan maxsus tashkil etilgan faoliyatga ya’ni (biror ishlab chiqarishni o‘rgatishga) ehtiyoji paydo bo‘la boshladi. Tarbiya mohirlik va ishning ko‘zini bilishni talab eta boshladi. Tarbiyani amalga oshirish, anglash va bu sohadagi tajribalarni o‘rganishga ehtiyoj tug‘ilishi natijasida pedagogika fani yuzaga keldi. Agar insoniyat tarixining ilk bosqichlarida bolalar va kattalar bilan birgalikda mehnat qilish jarayonida tarbiya olgan bo‘lsa, jamiyatning, hayotning rivojlanib borishi bilan bilim va tajribani o‘rganishning bunday yo‘li hayot talablariga javob bermay keldi. Bular esa o‘z navbatida o‘qitishni, tarbiyalashni taqozo etar edi. Bu vazifa pedagogika fanining alohida bir fan sifatida shakllanishiga imkon berdi. Bu hayotning ob’yektiv talabi natijasida ro‘y berdi.“Taraqqiyot tasodif emas, balki zaruratdir” deb ta’kidlagan franso‘z olimi Viktor Gyugo. Hayotning barcha yo‘nalishlaridagi tajribalar maktabning vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Maktab so‘zi yunon tilida “dam olish, mehnatdan so‘ng hordiq chiqarish” degan ma’noni anglatadi. Qadimgi Gresiyada maktab deb tajribaliroq, bilag‘onroq odamlarning bolalari va o‘smirlar bilan suhbatlashishini aytishgan. Keyinchalik “maktab” termini maxsus o‘quv-tarbiya muassasalari sifatida ishlatila boshlagan va hozirgi vaqtda ham shu ma’noda ishlatiladi. Tarbiyaning takomillasha borishi natijasida jamiyat tuzilishida faoliyatning yangi turi yuzaga chiqdiki, u yoshlarni maxsus ijtimoiy pedagogik dasturlar asosida hayotga ongli va maqsadga muvofiq tayyorlashga mo‘ljallangandir. Bu masala pedagogik kasbning bo‘lishini taqazo etardi. Uni amalga oshirish uchun maxsus tayyorlangan mutaxassislarga ehtiyoj tug‘dirdi. Pedagogik bilimlar inson faoliyatining maxsus yo‘nalishlarida yosh avlodni ijtimoiy hayotga tayyorlashda va tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham pedagogika fani jamiyatning rivojlanishida, odamlarning ijtimoiy ishlab chiqarish, ijtimoiy va ma’naviy tajribalarini keyingi avlodga etkazishini hal qiluvchi va jamiyatning rivojlanishini ta’minlovchi fan deyish mumkin. Bu haqda AQSHning buyuk pedagogi Bendjamin Spok “Mening oldimda ikki asosiy vazifa aniq bo‘la boshladi. Bu bir tomondan, pedagogikani asrimizning ma’naviy darajasiga ko‘tarish bo‘lsa, ikkinchi tomondan men tarbiyaning psixologik- pedagogik qonuniyatlarini falsafiy anglab etish bilan birga ota-onalarga aniq tavsiyalar berish, ularnig savollariga aniq javob berishni o‘z oldimga maqsad qilib qo‘ydim” - degan edi. Haqiqatan ham pedagogika fani inson shaxsini ma’naviy kamolotini ta’minlaydigan fan bo‘lmog‘i darkor. SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 1. Pedagogika fani nimani o‘rganadi? 2. Pedagogika fanining vazifalari nimalardan iborat? 3. Sharq pedagogikasi namoyondalaridan kimlarni bilasiz? 4. Pedagogika fanining tarkibiy tuzilishi haqida tushuncha bering? 5. Tarbiya nima? 6. Ta’lim nima? 7. Ma’lumot nima? 8. Ta’lim va tarbiya jarayonida muhim metodlarni qo‘llashning ahamiyati nimada deb o‘ylaysiz. 9. Ta’lim va tarbiyaning birligi deganda nimani tushunasiz? 10. Asosiy ilmiy-tadqiqot metodlarini tushuntiring? 11. Pedagogikaning asosiy kategoriyalarini tushuntiring? 12. O‘qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan pedagogik talablarni izohlang? 13. Pedagogik faoliyat, mahorat va qobiliyat haqida ma’lumot bering? ADABIYOTLAR: 1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni. T, 1997. 2. O‘zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”. T, 1997. 3. I. Karimov. «Barkamol avlod – o‘zbekiston taraqqiyotining poydevori”. T. 1997. 4. I.Karimov. «Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga ishonaman”. T. 2000. 5. o‘zbek pedagogikasi tarixi. (qo‘llanma. prof. A.Zunnunov tahriri ostida). T. “o‘qituvchi”. 1997. 6. Pedagogika. (qo‘llanma. A Munavvarov tahriri ostida) T. “o‘qtuvchi”. 1996. 7. Pedagogika. (qo‘llanma. prof. A.Ilina tahriri ostida). M. 1984. 8. Ochilov M. Universitetlar tizimida pedagog xodimlar tayyorlash muammolari. “Ta’lim va tarbiya” jurnali. 1997. 5-6 son. 9. Pedagogika. (Ma’ruzalar matni. Prof. N.g‘aybullayev tahriri ostida). T. «Universitet”. 1999. 2-Mavzu: Yüklə 3,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|