TəLƏBƏ- fəqan Əhmədov MÜƏLLİm- irşad Kərimov

Böyük İpək Yolunun bərpa edilməsində Aİ-nin TRASEKA proqramının əsasları
Böyük İpək Yolu tarix boyu Asiya ilə Avropa arasında mühüm ticarət yolu kimi istifadə edilmişdir. Bu yol mədəniyyətlər arasında qarşılıqlı əlaqəni və kommersiya fəaliyyətini artırmış, dünya tarixində mühüm hadisələrə şahidlik etmişdir. Bu gün də bu yolun bir çox ərazilərini turistlər və tarix həvəskarları ziyarət edirlər.
Bununla belə, yolun bir çox sahələri illər ərzində xarab olub və ya yox olub. Yolun tarixi-mədəni əhəmiyyətinin qorunub saxlanılması üçün bərpa işləri vacib hal almışdı. Buna görə də Avropa İttifaqı TRASEKA (Avropa-Qafqaz-Asiya Nəqliyyat Dəhlizi) proqramı vasitəsilə Böyük İpək Yolunun bərpasını dəstəkləyirdi.
TRASEKA (Avropa-Qafqaz-Asiya Nəqliyyat Dəhlizi) altı ölkədən (Ermənistan, Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistan) əməkdaşlıq proqramıdır. Proqramın məqsədi bu ölkələr arasında avtomobil, dəmir yolu, dəniz və hava əlaqələrini yaxşılaşdırmaq, bununla da regional ticarəti, iqtisadi artımı və inkişafı təşviq etməkdir. TRASEKA proqramı bu altı ölkənin iqtisadiyyatına mühüm töhfələr vermişdir. Proqramın icrası ilə ölkələr arasında nəqliyyat infrastrukturu yaxşılaşdırılıb və beləliklə, regional ticarət artıb. Bu, ölkələrin iqtisadi artımına və inkişafına töhfə verdi. TRASEKA proqramının məqsədi ölkələrin nəqliyyat infrastrukturunu modernləşdirmək, sərhəd keçidlərini asanlaşdırmaq,logistika əməliyyatlarını yaxşılaşdırmaq və daşıma xərclərini azaltmaq üçün çoxlu səylər göstərilmişdir. Nəticədə regionda ticarət dövriyyəsi artmış, ölkələr arasında iqtisadi əməkdaşlıq möhkəmlənmişdir. TRASEKA proqramı həmçinin ölkələrin Aİ standartlarına uyğunluğunu artırmaq üçün səylər göstərmişdir. Bu, ölkələrin Aİ ilə iqtisadi inteqrasiyasını asanlaşdırdı və onların Avropa bazarı üçün daha rəqabətli olmasına kömək etdi. Nəticədə, TRASEKA proqramı regional nəqliyyat infrastrukturunu və ölkələr arasında ticarəti,iqtisadi artımı və inkişafı artırdı Proqramın həyata keçirilməsi region ölkələri üçün mühüm imkan yaradıb və bu ölkələrin iqtisadi cəhətdən güclənməsinə töhfə verib.
TRASEKA proqramı 1993-cü ildə Avropa İttifaqının təşəbbüsü ilə başlamışdır. Proqramın məqsədi Avropa, Qafqaz və Asiya arasında nəqliyyat dəhlizinin yaradılması, ticarət, turizm və iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində əməkdaşlığı təşviq etmək. Bu proqram çərçivəsində Böyük İpək Yolunun bərpası da dəstəklənir.

7 – 8 sentyabr 1998-ci il tarixlərində Bakı şəhərində 9 ölkənin dövlət başçısı (Azərbaycan, Bolqarıstan, Gürcüstan, Qırğızıstan, Moldova, Rumıniya, Türkiyə, Özbəkistan, Ukrayna), 13 beynəlxalq təşkilat və 32 dövlətin nümayəndə heyətinin iştirak etdiyi Tarixi İpək Yolunun bərpasına həsr olunmuş beynəlxalq Konfrans keçirilmiş, Avropa İttifaqının TRASEKA Proqramı əsasında “Avropa – Qafqaz – Asiya dəhlizinin inkişafı üzrə beynəlxalq nəqliyyat haqqında Əsas Çoxtərəfli Saziş” imzalanmış və Bakı Bəyannaməsi qəbul edilmişdir.

Saziş 12 dövlətin – Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Bolqarıstan, Rumıniya, Moldova, Ukrayna, Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan və Türkiyənin dövlət və hökumət başçıları tərəfindən imzalanmışdır.
Əsas Çoxtərəfli Sazişin müddəalarına uyğun olaraq, TRASEKA Hökumətlərarası Komissiyasının Daimi Katibliyinin Bakı şəhərində yerləşdirilməsi qərara alınmış və 2001-ci ilin 21 fevral tarixində TRASEKA Hökumətlərarası Komissiyasının Daimi Katibliyinin rəsmi açılışı baş tutmuşdur.
TRASEKA proqramı Böyük İpək Yolunun bərpası istiqamətində bir sıra tədbirlər həyata keçirilir. Bunlara yolun saxlanılması, yenilənməsi, bərpası, modernləşdirilməsi və təhlükəsizliyi kimi məsələlər daxildir. Bundan əlavə, təlim və məlumat mübadiləsi kimi fəaliyyətlər də proqrama daxildir.Bu işlər sayəsində Böyük İpək Yolunun tarixi-mədəni əhəmiyyəti qorunub saxlanılır və yoldan istifadə həvəsləndirilir. Bundan əlavə, turizm və ticarət fəaliyyəti də artır. TRASEKA proqramı bu yola aid mədəni, tarixi və iqtisadi dəyərlərin qorunub saxlanılması və gələcək nəsillərə ötürülməsində mühüm rol oynayır.
TRASEKA proqramı çərçivəsində nə qədər sərmayə qoyulduğu barədə dəqiq rəqəm söyləmək çətindir, çünki proqram bir çox ölkələri əhatə edir və bu illər ərzində çoxlu müxtəlif layihələr həyata keçirilib. Bununla belə, proqramın başlanğıcından bəri proqram çərçivəsində bir çox layihələr Avropa İttifaqı tərəfindən maliyyələşdirilib. 2009-2013-cü illər arasında TRASEKA proqramı çərçivəsində 1,3 milyard avro vəsait ayrılıb. Bu vəsaitlər nəqliyyat infrastrukturunun inkişafı, limanların modernləşdirilməsi, avtomobil və dəmir yolu şəbəkələrinin yenilənməsi, sərhəd-keçid məntəqələrinin müasirləşdirilməsi və tranzit dəhlizlərinin inkişafı kimi bir çox işlərə sərf olunub. Bundan əlavə, 2014-2020-ci illər arasında proqram çərçivəsində bir çox layihələr maliyyələşdirilib. Məsələn, 2019-cu ildə Azərbaycanda Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin modernləşdirilməsi üçün 400 milyon dollarlıq kredit sazişi imzalanıb. Bu layihə Asiya ilə Avropa arasında ticarətin sürətləndirilməsinə və inkişafına töhfə verəcəkdi.
Təbii ki, Azərbaycan Böyük İpək Yolunun tarixi marşrutlarından birində yerləşir və ona görə də TRASEKA proqramının mühüm tərkib hissəsidir. Azərbaycan TRASEKA proqramı çərçivəsində Böyük İpək Yolunun bərpası və modernləşdirilməsi üzrə silsilə layihələr həyata keçirir. Bu layihələr arasında avtomobil və dəmir yolu şəbəkələrinin yenilənməsi, sərhəd qapılarının modernləşdirilməsi, limanların inkişafı, tranzit dəhlizlərinin tikintisi və logistika sahələrin infrastrukturunun yaxşılaşdırılması kimi məsələlər var.
Azərbaycan TRASEKA proqramı ilə yanaşı, regional ticarət-iqtisadi əməkdaşlığın inkişafına da öz töhfəsini verir. Xüsusilə, Azərbaycan Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu layihəsi ilə Asiya ilə Avropa arasında ticarətin sürətləndirilməsi və inkişafı üçün mühüm əməkdaşlıq layihəsi həyata keçirir. Bundan əlavə, Azərbaycan Böyük İpək Yolunun bərpası və modernləşdirilməsi ilə öz turizm potensialını artırmağı qarşısına məqsəd qoyub. Azərbaycan tarixi-mədəni sərvətləri, təbii gözəllikləri və turistik yerləri ilə dünya səviyyəli turizm məkanına çevrilmək istəyir.Bu kontekstdə TRASEKA proqramı Azərbaycana turizm və iqtisadi inkişaf məqsədlərinə nail olmaqda kömək edir, tarixi və mədəni dəyərlərin qorunub saxlanmasına töhfə verir. TRASEKA Azərbaycana regional ticarətdə daha rəqabətqabiliyyətli olmağa və iqtisadi artım potensialını artırmağa kömək etdi. Azərbaycan TRASEKA proqramı vasitəsilə bir sıra layihələrdən bəhrələnib. Bu layihələrə Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri, Bakı Limanının modernləşdirilməsi və Bakı Beynəlxalq Hava Limanının genişləndirilməsi daxildir. Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri Azərbaycana ölkənin neftini ixrac etməyə imkan verdi və neft gəlirlərini artırdı. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti Azərbaycana Asiya ilə Avropa arasında ticarət dövriyyəsini artırmağa kömək edib. Bundan əlavə, Bakı-Tbilisi-Ərzurum təbii qaz kəməri, Azərbaycanın təbii qaz ixracını artırıb. TRASEKA proqramının digər layihələri də Azərbaycan iqtisadiyyatına mühüm töhfələr verib. Məsələn, Bakı Limanının modernləşdirilməsi Azərbaycanın dəniz nəqliyyatı və ölkənin logistik imkanlarını artırdı. Eynilə, Bakı Beynəlxalq Hava Limanının genişləndirilməsi turizm sektorunun və ölkə iqtisadiyyatının inkişafına öz töhfəsini verib. Proqramın icrası ilə ölkənin nəqliyyat infrastrukturu modernləşdirilmiş, logistik əməliyyatlar
təkmilləşdirilmiş, nəqliyyat xərcləri azalır. Bu, Azərbaycana regional ticarətdə daha rəqabətqabiliyyətli olmağa və iqtisadi artım potensialını artırmağa kömək etdi.
«İpək yolu 2000» layihəsinin onurğa sütununu 1993-cü ilin may ayında Brüsseldə 5 Orta Asiya və 3 Qafqaz ölkəsi nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilmiş konfransda təklif olunmuş TRASEKA proqramı təşkil edir. Həmin konfransda Avropa Birliyinin texniki yardım göstərməsi proqramı razılaşdırılmışdır. Bu texniki yardım proqramı Avropadan Qərb-Şərq oxu ilə Qara dəniz üzərindən, sonra Cənubi Qafqaz və Xəzər dənizindən Orta Asiyaya keçən nəqliyyat dəhlizinin inkişaf etdirilməsi məqsədinə xidmət edir. Layihənin məqsədində aşağıdakılar nəzərdə tutulmuşdur: a) Orta Asiya və Qafqaz ölkələrinin Avropa və dünya bazarlarına alternativ nəqliyyat marşrutları vasitəsilə çıxmaq qabiliyyətlərini artırmaqla, onların siyasi və iqtisadi müstəqilliyini dəstəkləmək; b) TASİS və TRASEKA proqramlarından katalizator kimi Beynəlxalq Maliyyə Təşkilatları və özəl investorların cəlb edilməsi üçün daha çox istifadə etimək; c) TRASEKA marşrutunu Tras – Avropa Şəbəkələri (Taş) ilə əlaqələndirmək; TRASEKA proqramı vasitəsilə həyata keçirilən texniki yardım Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF), Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB) və Dünya bankından böyük investisiyalar cəlb olunmasına köməklik etmişdir. Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı TRASEKA marşrutu üzrə bina, dəmir yolu, avtomobil yollarının tikintisinə dair əsaslı layihələr üçün 200 milyon dollar məbləğində, Dünya bankı isə Ermənistan və Gürcüstanın yollarında yeni əsaslı təmir layihələri üçün 40 milyon dollar məbləğində vəsait ayrılmasına dair öhdəlik götürmüşlər. TRASEKA Proqramının İşçi Qrupunun ilk iclası 1995-ci ilin mayında Alma-Atada keçirildi və 4 bölmədən ibarət plan hazırlandı. Bölmələr ticarətin asanlaşdırılmasını, yol, dəmiryol və dəniz nəqliyyatını əhatə edirdi. İlkin olaraq 16 layihənin siyahısı bəyənilmişdi və 15 milyon ekyü dəyəri olan layihələr üzrə kontraktlar bağlandı və 1995- ci ilin payızından həyata keçirilməyə başlandı. İşçi qrupunun ikinci iclası 1995-ci ilin oktyabrında keçirildi. İştirakçı dövlətlər əlavə xəritədə göstərilən marşrut üzrə TRASEKA proqramının mərkəzləşməsi razılığına gəldilər. Belə bir razılıq əldə olundu ki, marşrutdan kənara çıxan bütün hərəkətlər TASİS milli proqramları və yaxud başqa donorlar hesabına maliyyələşdirilsin. Üçüncü iclas 1996-cı ilin mart ayında Venesiyada keçirilmişdi. İştirakçı dövlətlər Ukrayna və Monqoliya ilə əlaqlərin inkişaf etdirilməsi üçün razılığa gəldilər. İrəli sürülən təkliflər 10 milyon ekyü dəyərində 5 yeni layihədə toplandı və iştirakçı dövlətlər tərəfindən bəyənildi. Dördüncü iclas 1996-cı ilin oktyabrında Afinada toplanmışdı. İclasda bütün cari layihələr dəyərləndirildi, həmçinin Monqoliya təxirə salınmadan TRASEKA proqramının son benefisi olacağı bəyənildi. Komissiyada üçüncü İşçi Qrupunun təklif etdiyi 5 layihənin 1997-ci ildə həyata keçirilməsi qərara alındı. 1997-ci ilin aprel ayında Avropa Birliyi TRASEKA marşrutunun Qara dəniz regionu və Avropa Nəqliyyat Şəbəkəsi (ANŞ) ilə birləşdirilməsi imkanlarının araşdırılması üçün Tbilisi şəhərində nazirlər səviyyəsində Nəqliyyat konfransı çağırılır. Konfransda 16 iştirakçı dövlətin nazirləri iştirak etmişlər. Konfrans Nazirlər Komitəsinin yaradılması ilə başa çatır və 16 ölkənin 1997-ci il iyununda Helsinkidə çağırılan Pan Avropa Nəqliyyat Konfransında iştirakına şərait yaratdı. Helsinki konfransı Qara dəniz regionunu Transavropa Şəbəkəsinin Şərqə inkişaf etdirəcək Pan Avropa Nəqliyyat regionu kimi müəyyən etdi. Onu dəstəkləmək məqsədilə Avropa Birliyi Poti şəhərində RO – Ro gəmi terminalının bərpasını maliyyələşdirməyə razılıq verdi. 15 milyon ekyü dəyərindəki bu layihələr 1998-ci ildən başlayaraq həyata keçirilməli və 1999-cu ilin əvvəlində tamamlanmalı idi. 1997-ci ilin sentyabrında Azərbaycan və Gürcüstan prezidentləri görüşdülər və 1998-ci ildə Qafqazda prezidentlər səviyyəsində konfrans çağırılması təklifini irəli sürdülər. 1998-ci ilin may ayında Tbilisidə İşçi Qrupunun 5-ci görüşündə TRASEKA-nın gələcək inkişaf məsələləri müzakirə olundu. Avropa – Asiya ölkələrinin əlaqələrinin sıx inkişafında qədim İpək Yolunun bərpasını nəzərdə tutan TRASEKA proqramının həyata keçirilməsi çox tədqirəlayiq bir hadisədir. TRASEKA proqramı çərçivəsində nəzərdə tutulan Avropa ilə Asiya arasında körpü, “Böyük İpək Yolu”nun bərpası hər bir ölkənin qarşısında daha yeni intensiv inkişaf imkanları açır. Beynəlxalq Bakı konfransında imzalanmış sənədlər böyük siyasi və iqtisadi əhəmiyyət kəsb edəcək Avropa – Qafqaz – Asiya nəqliyyat dəhlizində yerləşən ölkələrin inkişafı, onların təbii ehtiyatlarının mənimsənilməsi, iqtisadi potensialından daha səmərəli istifadə olunması, ticarətin və iqtisadi əməkdaşlığın genişlənməsi üçün etibarlı zəmin yaradır. TRASEKA proqramını inkişaf etdirərək Qərblə Şərq arasında neft ixracı; bütün malların həm Avropadan Asiyaya, həm də Asiyadan Avropaya daşınması üçün iki nəqliyyat dəhlizi yaradıldı. “Böyük İpək Yolu” nun bərpası üzrə beynəlxalq “Bakı konfransı” nın qərarlarına uyğun olaraq regional və beynəlxalq səviyyədə görüşlərin keçirilməsi davam etdirildi. Özbəkistan hökuməti «Böyük İpək Yolu» nun bərpasına dair Bakıda keçirilmiş beynəlxalq konfransın Transqafqaz magistralının inkişafında əhəmiyyətini xüsusi vurğulamışdı. Özbəkistan hökuməti həmçinin qeyd etmişdir ki, “Böyük İpək Yolu” və Transqafqaz magistralı Orta Asiya, Qafqaz, Moldova və Ukraynanın iqtisadi potensialından, enerji ehtiyatlarından səmərəli istifadə üçün əlverişli imkanlar yaradır və region ölkələrini birləşdirən bu iqtisadi ittifaqın böyük perspektivləri vardır. “Böyük İpək Yolu”nun - TRASEKA proqramı layihəsinin həyata keçirilməsi istiqamətində 2002-ci ildə irimiqyaslı tədbirlər görülmüşdür. Belə ki, 2002-ci il sentyabrın 18-də Səngəçal terminalında Bakı – Tibilisi – Ceyhan əsas ixrac neft kəmərinin təntənəli şəraitdə təməli qoyulmuşdur. Qazaxıstan neftinin Aktau - Bakı – Tibilisi – Ceyhan marşurutu ilə nəql edilməsi barədə Londonda Azərbaycan və Qazaxıstan arasında aparılmış danışıqların nəticəsi çox uğurlu olmuşdur. Ümumiyyətlə, “Böyük İpək Yolu”nun bərpası və Şərq-Qərb enerji dəhlizinin yaradılması XXI yüzilliyin astanasında qlobal tarixi hadisələrdəndir. Bu layihələrin reallaşması ilə yol boyunca yerləşən dövlətlər arasında iqtisadi əlaqələr möhkəmlənəcək, eyni zamanda ölkəmizdə iqtisadi islahatların həyata keçirilməsi sürətlənəcəkdir. “Böyük İpək Yolu”nun bərpası Şərq – Qafqaz – Qərb ölkələrində mövcud olan təbii, iqtisadi və mənəvi potensial imkanlardan səmərəli istifadə etməyə və bu əsasda sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti, mədəni-məişət, ədəbiyyat və incəsənəti yeni inkişaf mərhələsinə çatdırmağa və beləliklə, dünyanın müxtəlif dövlətləri ilə həmin sahələrdə mübadiləni gücləndirməyə zəmin yaradır. Avropa və Asiyanın mərkəzi hissəsində yerləşən və 34- dən artıq dövlətin ərazisindən keçərək onları öz varlığında birləşdirən “Böyük İpək Yolu”nun müasir elmi-texniki inkişaf dövründə iqtisadi, siyasi və sosial baxımdan əhəmiyyəti ölçüyə gəlməzdir. «Böyük İpək Yolu» TASİS–TRASEKA proqramı çərçivəsində Avropa, Asiya və Qafqaz xalqları və dövlətləri arasında faydalı və səmərəli əməkdaşlığın inkişafında mühüm rola malik olacaq, bu bölgələrdə, sülhün və əmin-amanlığın, dinc asayişin qorunub saxlanmasında həlledici təsir qüvvəsinə çevriləcək, böyük tarixi xidmətləri ilə beynəlxalq əhəmiyyət kəsb edəcəkdir.
Xülasə
Böyük İpək Yolu Asiya ilə Avropa arasında ən qədim və mühüm ticarət yollarından biridir və min illər boyu ticarət və mədəni qarşılıqlı əlaqənin mərkəzi olmuşdur. Lakin bu gün regionda nəqliyyat şəbəkələri xüsusilə Mərkəzi Asiya ölkələri ilə Avropa arasında ticarəti dəstəkləmək üçün kifayət qədər inkişaf etməmişdir. Bu zaman Avropa Birliyinin TRASEKA proqramı işə düşür. TRASEKA proqramı Böyük İpək Yolunun bərpası və modernləşdirilməsi üçün maliyyə alətidir. Proqram Mərkəzi Asiya ölkələri ilə Avropa arasında ticarəti artırmaq məqsədi daşıyır. Bu məqsədlə proqram çərçivəsində dəmir yolu, avtomobil, dəniz və hava nəqliyyatı şəbəkələri inkişaf etdirilir və modernləşdirilir.Xüsusən də TRASEKA proqramında dəmir yolu əlaqələrinə xüsusi diqqət yetirilir. Buna görə də proqram çərçivəsində Mərkəzi Asiya ölkələri ilə Avropa arasında dəmir yolu şəbəkəsinin təkmilləşdirilməsi və modernləşdirilməsi üçün bir çox layihələr həyata keçirilir. Bu layihələrə dəmir yolu xətlərinin yenilənməsi, yeni dəmir yolu xətlərinin çəkilməsi, siqnalizasiya sistemlərinin modernləşdirilməsi və dəmir yolu avadanlıqlarının yenilənməsi daxildir. TRASEKA proqramı həmçinin Mərkəzi Asiya ölkələri ilə Avropa arasında nəqliyyat şəbəkəsinin təhlükəsizliyini və dayanıqlığını artırmaq məqsədi daşıyır. Bu məqsədlə proqram çərçivəsində ekoloji təmiz nəqliyyat layihələri də dəstəklənir. Proqram həm də Mərkəzi Asiya ölkələri ilə Avropa arasında əməkdaşlığın möhkəmlənməsinə töhfə verir.
Yekun olaraq qeyd edək ki, TRASEKA proqramı Böyük İpək Yolunun bərpası və modernləşdirilməsi üçün mühüm vasitədir və Mərkəzi Asiya ölkələri ilə Avropa arasında ticarətin artırılması, nəqliyyat şəbəkəsinin təhlükəsizliyinin və dayanıqlığının artırılması, Avropa İttifaqının Mərkəzi Asiya ölkələri ilə əməkdaşlığının gücləndirilməsi məqsədi daşıyır.