Fəsil 20. Firmanın təsərrüfat-kommersiya fəaliyyətinin səmərəliliyi
507
qtisadi ədəbiyyatda və müvafiq metodik təlimatlarda istehsalın iq-
tisadi səmərəliliyinin ümumi (mütləq) və müqayisəli (nisbi) göstərici-
ləri bir-birindən fərqləndirilir. Həm ümumi, həm də müqayisəli səmə-
rəlilik sərf olunan məsrəflərə görə əldə edilən səmərənin nisbi kəmiy-
yətini göstərir, lakin bunların hesablanması məqsədləri müxtəlifdir.
Səmərəliliyin ümumi (mütləq) göstəricilər sistemi vasitəsilə
ə
saslı vəsait qoyuluşunun, həmçinin fəaliyyətdə olan (layihələndi-
rilə
n) müə
ssisə
nin iqtisadi resurslarından istifadə
olunması sə
-
mə
rə
liliyinin sə
viyyə
si ölçülə
və
ya tə
hlil oluna bilə
r. Ümumi
(mütləq) iqtisadi səmərəlilik hesablamaları, yeni müəssisələrin tikil-
məsi və mövcud müəssisələrin yenidən qurulması üçün investisiya
qoyuluşlarının ümumi məbləğinin səmərəliliyini, həmçinin plan tap-
şırıqları və layihələrlə müqayisədə əsaslı vəsait qoyuluşunun və is-
tehsal resurslarından istifadənin faktiki səmərəliliyini müəyyənləş-
dirmək üçün aparılır.
Səmərəliliyin müqayisəli (nisbi) göstəricisi vasitəsilə layihə va-
riantlarından ən sərflisinin seçilməsi məqsədilə hesablanılır və
tətbiq edilir. Variantlardan ən yaxşısının seçilməsində investisiya
qoyuluşunun geri qaytarılma (ödənmə) müddəti və gətirilən (çev-
rilmiş) xərclər göstəricilərindən istifadə olunur.
Ümumi (mütləq) iqtisadi səmərəlilik bir neçə göstərici ilə xarak-
terizə oluna bilər ki, onlardan hər biri müəyyən maddi istehsal sfera-
sında bu və ya digər məsrəflərin səmərəliliyini qiymətləndirmək (he-
sablamaq) üçün istifadə olunur.
Firmalarda əsaslı vəsait qoyuluşunun səmərəlilik göstəricisi kimi,
onun rentabelliyindən istifadə edilir. Bu göstərici illik mənfəət artımının
bu artımı təmin edən əsaslı vəsait qoyuluşuna nisbəti kimi hesablanır:
E
n
=
∆
M
K
Burada, E
n
– əsaslı vəsait qoyuluşunun səmərəliliyi;
∆M – əsaslı vəsait qoyuluşu hesabına mənfəətin artımı;
K – əsaslı vəsait qoyuluşunun məbləğidir.
Yeni tikilən firmalar, müəssisələr, sexlər, digər obyektlər və ayrı-
ayrı tədbirlər üzrə də rentabellik göstəricisi mənfəətin əsaslı vəsait
qoyuluşuna nisbəti kimi tapılır və aşağıdakı düsturla ifadə olunur:
Telman Huseynov
508
E
n
=
Q – S
K
Burada, Q – müəssisə topdansatış qiymətləri ilə (əlavə dəyər ver-
gisiz) illik məhsul buraxılışı (plan üzrə);
S – il ərzində buraxılan məhsulun maya dəyəri;
K – tikilən obyektlərin smeta dəyəridir (tədbirlərin yerinə
yetirilməsi üçün əsaslı vəsait məsrəfləridir).
Firma və ya müəssisələr üzrə ümumi (mütləq) səmərəlilik göstəri-
cisi məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasından əldə edilən qənaə-
tin və bunu təmin edən əsaslı vəsait qoyuluşuna nisbəti kimi də
müəyyən edilir:
E
n
=
S
1
– S
2
K
Burada, S
1
və S
2
– uyğun olaraq əsaslı vəsait qoyuluşundan əvvəl
və sonra məhsulun maya dəyərləridir.
Səmərəlilik göstəricisi kimi ümumi rentabellik (R
üm
) mənfəə-
tin əsas fondların orta illik dəyərilə normalaşdırılan dövriyyə vəsait-
lərinin orta illik qalığının cəminə nisbəti kimi hesablanır:
R
üm
=
M
b
F
əs
+ F
nor
Burada, M
b
– balans mənfəəti;
F
əs
– istehsal əsas fondlarının orta illik dəyəri;
F
nor
– normalaşdırılan dövriyyə vəsaitlərinin orta illik qa-
lığıdır.
Firma və müəssisələrdə istehsalın rentabelliyindən əlavə ayrı-ayrı
mə
hsulların da rentabelliyini (R
m
) hesablamaq lazım gəlir. Bundan
məqsəd hər bir məhsulun ayrı-ayrılıqda istehsalın rentabelliyinə təsi-
rini, «xidmətini» öyrənməkdir. Bunun üçün aşağıdakı düsturdan isti-
fadə olunur:
R
m
=
M
×
100
S
md
Burada, M – məhsul vahidinin gətirdiyi mənfəətdir, manatla;
S
md
–
məhsul vahidinin tam maya dəyəridir, manatla.
Fəsil 20. Firmanın təsərrüfat-kommersiya fəaliyyətinin səmərəliliyi
509
Qeyd etmək lazımdır ki, keçmiş ttifaqın sənayesində həm isteh-
salın və həm də ayrı-ayrı məhsulların rentabellik səviyyəsi mənfəət
və maya dəyəri göstəricilərinə görə hesablanılırdı. stehsalın renta-
belliyinin mənfəətlə maya dəyərinin nisbətinə görə hesablanması
düzgün olmayan nəticələrə gətirib çıxarırdı.
Fikrimizi aydınlaşdırmaq üçün şərti bir misala müraciət edək və
həmin rəqəmlərin köməyilə istehsalın daha real olan rentabelliyini
müəyyənləşdirək.
1.Firmaların ə
sas fondlarının orta illik də
yə
ri:
I firma – 6775 min manat;
II firma – 8195 min manat;
2.Firmaların normalaşdırılan dövriyyə vəsaitləri:
I firma – 2550 min manat;
II firma – 3365 min manat;
3. Firmaların məhsulunun tam maya dəyəri:
I firma – 2400 min manat;
II firma – 2200 min manat;
4.Firmaların mənfəəti:
I firma – 325 min manat;
II firma – 335 min manat.
Mənfəət və tam maya dəyərinə əsaslanan metodla rentabellik
səviyyəsini hesablasaq alarıq:
I firma üçün rentabellik səviyyəsi
II firma üçün isə həmin göstərici
R
i
=
335
x 100 =
33500
= 15,2
faizi təşkil edir.
2200
2200
Mənfəət və əsas fondlarla normalaşdırılan dövriyyə vəsaitlərinin
dəyərlərinə əsaslanan metodla rentabellik səviyyəsi:
I firma üçün
R
i
=
325
x 100 =
32500
= 3,4 faizə bərabərdir
6775+2550
9325
II firma üçün isə
R
i
=
335
x 100 =
33500
= 2,7 faiz təşkil edir.
8195+3365
11560
R
i
=
325
x 100 =
32500
= 13,6
faizə bərabərdir
2400
2400