Telman hüseynov azərbaycan Respublikasının əməkdar iqtisadçısı, iqtisad elml

Fəsil 20. Firmanın təsərrüfat-kommersiya fəaliyyətinin səmərəliliyi 

 

507

qtisadi ədəbiyyatda və müvafiq metodik təlimatlarda istehsalın iq-

tisadi səmərəliliyinin ümumi (mütləq) və müqayisəli (nisbi) göstərici-

ləri bir-birindən fərqləndirilir. Həm ümumi, həm də müqayisəli səmə-

rəlilik sərf olunan məsrəflərə görə əldə edilən səmərənin nisbi kəmiy-

yətini göstərir, lakin bunların hesablanması məqsədləri müxtəlifdir. 

Səmərəliliyin  ümumi  (mütləq)  göstəricilər  sistemi  vasitəsilə 

ə

saslı vəsait qoyuluşunun, həmçinin fəaliyyətdə olan (layihələndi-

rilən)  müəssisənin  iqtisadi  resurslarından  istifadə  olunması  sə-

mərəliliyinin  səviyyəsi  ölçülə  və  ya  təhlil  oluna  bilər.  Ümumi 

(mütləq)  iqtisadi  səmərəlilik  hesablamaları,  yeni  müəssisələrin  tikil-

məsi  və  mövcud  müəssisələrin  yenidən  qurulması  üçün  investisiya 

qoyuluşlarının ümumi məbləğinin səmərəliliyini, həmçinin plan tap-

şırıqları  və  layihələrlə  müqayisədə  əsaslı  vəsait  qoyuluşunun  və  is-

tehsal  resurslarından  istifadənin  faktiki  səmərəliliyini  müəyyənləş-

dirmək üçün aparılır. 

Səmərəliliyin müqayisəli (nisbi) göstəricisi vasitəsilə layihə va-

riantlarından  ən  sərflisinin  seçilməsi  məqsədilə  hesablanılır  və 

tətbiq  edilir.  Variantlardan  ən  yaxşısının  seçilməsində  investisiya 

qoyuluşunun  geri  qaytarılma  (ödənmə)  müddəti  və  gətirilən  (çev-

rilmiş) xərclər göstəricilərindən istifadə olunur.  

Ümumi (mütləq) iqtisadi səmərəlilik bir neçə göstərici ilə xarak-

terizə oluna bilər ki, onlardan hər biri müəyyən maddi istehsal sfera-

sında bu və ya digər məsrəflərin səmərəliliyini qiymətləndirmək (he-

sablamaq) üçün istifadə olunur. 

Firmalarda  əsaslı  vəsait  qoyuluşunun  səmərəlilik  göstəricisi  kimi, 

onun rentabelliyindən istifadə edilir. Bu göstərici illik mənfəət artımının 

bu artımı təmin edən əsaslı vəsait qoyuluşuna nisbəti kimi hesablanır: 

E

n

 = 

∆

M 

K 

Burada, E

n

 – əsaslı vəsait qoyuluşunun səmərəliliyi; 

             ∆M – əsaslı vəsait qoyuluşu hesabına mənfəətin artımı; 

                 K – əsaslı vəsait qoyuluşunun məbləğidir. 

Yeni tikilən firmalar, müəssisələr, sexlər, digər obyektlər və ayrı-

ayrı  tədbirlər  üzrə  də  rentabellik  göstəricisi  mənfəətin  əsaslı  vəsait 

qoyuluşuna nisbəti kimi tapılır və aşağıdakı düsturla ifadə olunur: 

---

Telman Huseynov 

 

508

E

n

 = 

Q – S 

K 

Burada, Q – müəssisə topdansatış qiymətləri ilə (əlavə dəyər ver-

gisiz) illik məhsul buraxılışı (plan üzrə); 

               S – il ərzində buraxılan məhsulun maya dəyəri; 

 K – tikilən obyektlərin smeta dəyəridir (tədbirlərin yerinə 

yetirilməsi üçün əsaslı vəsait məsrəfləridir). 

Firma və ya müəssisələr üzrə ümumi (mütləq) səmərəlilik göstəri-

cisi məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasından əldə edilən qənaə-

tin  və  bunu  təmin  edən  əsaslı  vəsait  qoyuluşuna  nisbəti  kimi  də 

müəyyən edilir: 

E

n

 = 

 S

1

 – S

2 

K 

Burada, S

1

 və S

2

 – uyğun olaraq əsaslı vəsait qoyuluşundan əvvəl 

və sonra məhsulun maya dəyərləridir. 

Səmərəlilik  göstəricisi  kimi  ümumi  rentabellik  (R

üm

) mənfəə-

tin əsas fondların orta illik dəyərilə normalaşdırılan dövriyyə vəsait-

lərinin orta illik qalığının cəminə nisbəti kimi hesablanır: 

R

üm

 = 

M

b

 

F

əs 

+ F

nor

 

Burada, M

b

 – balans mənfəəti; 

              F

əs 

– istehsal əsas fondlarının orta illik dəyəri; 

  F

nor 

– normalaşdırılan dövriyyə vəsaitlərinin orta illik qa-

lığıdır. 

Firma və müəssisələrdə istehsalın rentabelliyindən əlavə ayrı-ayrı 

məhsulların da rentabelliyini (R

m

) hesablamaq lazım gəlir. Bundan 

məqsəd hər bir məhsulun ayrı-ayrılıqda istehsalın rentabelliyinə təsi-

rini, «xidmətini» öyrənməkdir. Bunun üçün aşağıdakı düsturdan isti-

fadə olunur: 

R

m

 = 

M 

×

100 

S

md 

Burada, M – məhsul vahidinin gətirdiyi mənfəətdir, manatla; 

            S

md 

–

 

məhsul vahidinin tam maya dəyəridir, manatla. 

---

Fəsil 20. Firmanın təsərrüfat-kommersiya fəaliyyətinin səmərəliliyi 

 

509

Qeyd etmək lazımdır ki, keçmiş  ttifaqın sənayesində həm isteh-

salın  və  həm  də  ayrı-ayrı  məhsulların  rentabellik  səviyyəsi  mənfəət 

və  maya  dəyəri  göstəricilərinə  görə  hesablanılırdı.  stehsalın  renta-

belliyinin  mənfəətlə  maya  dəyərinin  nisbətinə  görə  hesablanması 

düzgün olmayan nəticələrə gətirib çıxarırdı. 

Fikrimizi  aydınlaşdırmaq  üçün  şərti  bir  misala müraciət  edək  və 

həmin  rəqəmlərin  köməyilə  istehsalın  daha  real  olan  rentabelliyini 

müəyyənləşdirək. 

1.Firmaların əsas fondlarının orta illik dəyəri: 

I firma – 6775 min manat; 

II firma – 8195 min manat; 

2.Firmaların normalaşdırılan dövriyyə vəsaitləri: 

I firma – 2550 min manat; 

II firma – 3365 min manat; 

 3. Firmaların məhsulunun tam maya dəyəri: 

 I firma – 2400 min manat; 

II firma – 2200 min manat; 

4.Firmaların mənfəəti: 

I firma – 325 min manat; 

II firma – 335 min manat. 

 Mənfəət  və  tam  maya  dəyərinə  əsaslanan  metodla  rentabellik 

səviyyəsini hesablasaq alarıq: 

 I firma üçün rentabellik səviyyəsi  

II firma üçün isə həmin göstərici  

R

i 

= 

335 

x 100 = 

 33500 

= 15,2 

faizi təşkil edir. 

2200 

2200 

Mənfəət  və  əsas  fondlarla  normalaşdırılan  dövriyyə  vəsaitlərinin 

dəyərlərinə əsaslanan metodla rentabellik səviyyəsi: 

I firma üçün 

R

i 

= 

325 

x 100 = 

 32500 

= 3,4  faizə bərabərdir 

6775+2550 

9325 

II firma üçün isə 

R

i 

= 

335 

x 100 = 

 33500 

= 2,7  faiz təşkil edir. 

8195+3365 

11560 

R

i 

= 

325 

x 100 = 

 32500 

= 13,6 

faizə bərabərdir 

2400 

2400 

---