Telman Orucov Çin qədim sivilizasiya və müasir möcüzələr ölkəsi

76 
 
üzrə  məhdudiyyət  qoydular,  həm  də  elçilər  arasında  uzun  fasilələr  olması  qaydasını 
tətbiq etdilər. 
Min  xarici  siyasətinin  əsas  məqsədi  siyasi  işlərin  görülməsi,  Çinin 
təhlükəsizliyini  təmin  etmək  və  xüsusən  ona  nail  olmaq  idi  ki,  monqollar  bir  daha 
Çinə təhlükə törətməsinlər. Bu onunla nəticələnirdi ki, Tay Tsu ardıcıl olaraq şimala 
və  şimali-qərbə  tərəf  ordular  göndərirdi  ki,  qiyam  qaldıran  monqol  qoşunlarını 
cəzalandırsın və monqol qüvvələrinin yenidən konsolidasiyasının qarşısını alsın.  
Monqolların  artıq  yenidən  birləşməmələri  özlüyündə  Min  Çini  üçün  taleyin 
bəxş etdiyi şərait idi. Erkən dövrlərdə bəzən monqollar bir-birləri ilə antoqonist olan 
üç qrupa bölünürdülər. Onlar Qərb monqolları və ya Oyratlar, Şərq monqolları və ya 
tatarlar  və  Urianqad  tayfaları  idi.  İmperator  Çen  Tsu  Urianqad  tayfalarına  faktiki 
olaraq muxtariyyət vermişdi.  
Monqollardan  fərqli  olaraq  əcnəbi  xalqlara  münasibətdə  Minin  mövqeyi 
bütövlükdə  qeyri-aqressiv  idi.  Yaponların  Çin  sahillərində  qarətçiliyini  cəza 
ekspedisiyaları  ilə  qorxutmasına  baxmayaraq,  bu  problemi  bütövlükdə  möhkəm 
istehkamlar  tikmək  və  sahil  müdafiəsi  donanması  ilə  uğurlu  qaydada  qarətçiləri  dəf 
etməklə  həll  edirdi.  Teymurləngin  türk-monqol  imperiyası  uzaq  qərbdəki 
Səmərqənddə  qalxanda,  hətta  Teymurun  Çin  elçilərini  öldürməsinə  və  Çinə  qarşı 
yürüş  planlaşdırmasına  baxmayaraq,  imperator  hərəkətsiz  dayanmışdı.  Yalnız  iki 
hadisə  vaxtı  Min  hərbi  qüvvələri  Çin  sərhədlərindən  kənarda  fəallıq  göstərmişdilər. 
1445-1446-cı illərdə Çin qoşunları qiyam qaldırmış sərhəd başçısının arxasına düşüb, 
birmalıların müqavimətinə baxmayaraq, Birmanın içərilərinə girmişdi və 1592-1597-
ci  illərdə  Min  sarayı  Çosona  (Koreya)  yapon  müdaxiləçilərini  dəf  etməkdə  uzun 
müddətli və baha başa gələn kömək göstərmişdi.  
Çinliləri  «barbar»  adətlərindən  qorumaq  üçün  Min  hökmdarları  çinlilərlə 
əcnəbilər arasında özəl əlaqələri və xaricə hansısa özəl səfər etməyi qadağan etdi. (Bu 
Spartada  Likurqun  eyni  qaydadakı  hərəkətlərini  yada  salır,  axı  o  da  spartalıların 
əcnəbilərin  təsiri  ilə  pozulacağından  qorxub,  məhz  belə  qadağalar  qoymuşdu.) 
Hökmdarlar o qədər ciddi idilər ki, hətta sahil balıq ovuna və sahil ticarətinə imkan 
vermidilər,  bundan  isə  cənub  və  cənubi-şərq  əhalisinin  ənənəvi  olaraq  yaşayışının 
təminatı  asılı  idi.  Sonrakı  Min  dövrlərində  bu  qadağalara  görə  riskə  gedən  minlərlə 
çinli ticarət işi ilə məşğul olmaq üçün cənub-şərqi Asiyanın müxtəlif regionlarına və 
hətta  Yaponiyaya  miqrasiya  etdilər.  XVI  əsrin  başlanğıcında  bircə  Quançjou  istisna 
olmaqla Min sarayı bütün dəniz ticarətini bağladı və 1540-cı illərdən qarətçilərə qarşı 
sahil mühafizəsini yenidən gücləndirdi (Min hökmdarının bu tədbiri ABŞ-ın üçüncü 
prezidenti Tomas Ceffersonun 1807-ci ildə imzaladığı Embarqo Aktini yada salır. Bu 

---

77 
 
sənəd  İngiltərə  gəmilərinə  amerikan  limanlarına  girişini  qadağan  etməklə  yanaşı, 
ABŞ-ın öz ticarətinə və gəmiçiliyinə böyük ziyan vurmuşdu).  
 
 
 
Avropalıların Çinə gəlişi 
 
Belə  şəraitlər  erkən  Çinin  sahilinə  müasir  avropalıların  gəlmələrini 
məhdudlaşdırırdı, ilk dəfə onlar 1514-cü ildə Min Çininə gəlmişdilər. Portuqaliyalılar 
artıq  cənubi  Hidistanda  və  Malakkada  özlərini  yerləşdirmişdilər,  onlar  həmin 
məkanlardan nəhəng gəlir götürməyə öyrənmişdilər. Bu da Çin sahili ilə cənubi-şərqi 
Asiya arasında regional ticarət aparmağı mümkün etmişdi. Onlar qaçaqmalçılıqla və 
dəniz  quldurluğu  ilə  məşğul  olduqlarından  Min  sarayı  portuqaliyalıların  Çinə 
gəlməsini  istəmirdi.  Lakin  onlar  1557-ci  ildə  sahil  yarımadasında  (indiki  Makaoda) 
məskunlaşmaqla  nəzarəti  ələ  keçirdilər  və  Quançjou  yaxınlığında  arabir  ticarət 
aparırdılar. 1575-ci ildə ispanlar Maniladan Quançjouya gəldilər, lakin onların rəsmi 
ticarət  imtiyazları  əldə  etmək  cəhdi  uğursuz  oldu  və  tezliklə  onlar  qanunsuz  ticarət 
aparmaqda fəallıqlarını  artırdılar.  Holland  Şərqi  İndiya  Kompaniyasının  1622-ci  ildə 
Makaonu  Portuqaliyanın  əlindən  almaq,  işğal  etmək  cəhdi  uğursuz  olduqdan  sonra, 
1624-cü ildə Tayvan sahilini ələ keçirdilər. 1637-ci ildə beş ingilis gəmisindən ibarət 
eskadra  Quançjouya  yol  açdı,  orada  yüklərini  yeləşdirirdilər.  Bu  vaxt  Rusiya  öz 
sülhməramlı elçilərini Pekinə göndərdi və Min sülaləsinin sonunda rusların Sibirdən 
keçməklə  şərqə  doğru  ekspansiyası  nəticədə  onları  Amur  çayının  şimalında  Sakit 
okean sahillərinə gətirib çıxardı.  
Avropadan  olan  xristian  missionerlərə  onların  tacir  həmvətənlərinin  pis 
reputasiyası  maneçilik  törədirdi.  Lakin  İezuitlərin  yerli  adətlərə  uyğunlaşması 
taktikası onlara Çin ərazilərinin içərilərinə girməyə imkan verdi. İtalyan Matteo Riççi 
ilk uğurlu iezuit missioner olmaqla 1583-cü ildə öz işinə başladı və Çin dilində Qərb 
elminin  bəzi  nailiyyətlərini  təsvir  etdi.  O,  Çin  dilini  yaxşı  öyrənmişdi,  bu  dildə  15 
kitab yazdı, həmçinin Konfutsi təlimi ilə də tanış olmuşdu. Ondan əvvəl Yaponiyadan 
buraya  gələn  İezuit  ordeninin  -  İisus  Cəmiyyətinin  banilərindən  biri,  İqnatus 
Loyolanın  müavini  Fransisko  de  Ksavyer  Çində  az  müddət  yaşadıqdan  sonra  orada 
ölmüşdü. 
   Sülalənin  sonundan  əvvəl  iezuitlər  sarayda  nüfuz  qazandılar,  Çin  kitablarını 
Avropa elminə və teologiyasına təqdim etdilər, Minin mancurlara qarşı istifadə etməsi 

---

78 
 
üçün  Portuqaliya  tipli  top  istehsal  etdilər.  Avropa  texnologiyası  və  ideyaları  Çində 
müəyyən effekt verməyə başladı.  
 
Ölkədə aqrar siyasət 
 
Şimala  geri  dönmə  miqrasiyası  ərzində  cənubi-şərqin  iri  şəhər  mərkəzlərinin 
qeydə alınan əhalisi azaldı. Bu meylə baxmayaraq, cənub və xüsusən cənubi-şərq Min 
dövründə Çinin ən çox əhalisi olan, varlı və daha mədəni regionu kimi qalırdı. XVII 
əsrin  əvvəllərində  əhalinin  sayı,  demək  olar  ki,  150  milyon  idi.  XVI  əsrdə  Amerika 
mənşəli qida məhsullarının (yerfındığı, qarğıdalı və şirin kartof) becərilməsi artıq Tsin 
dövründə sürətlə artan əhalinin möhkəm aqrar baza ilə təmin edirdi.  
Hökumət  tərəfindən  böyük  torpaq  sahələri  olan  malikanələr  müsadirə  edildi, 
bölündü və icarəyə verildi. Özəl quldarlıq qadağan edildi. XV əsrdə nəticədə müstəqil 
torpaq sahibləri olan kəndlilər Çin kənd təsərrüfatında az qala aparıcı yer tuturdu. Min 
hökmdarları  Çində  torpağı  icarəyə  vermək  problemlərini  həll  etməyə  daim  qadir 
olmuşdular.  
Minin  kənd  təsərrüfatı  işlərində  hökumətin  iqtisadiyyata  müdaxilə  etməmək 
siyasəti fiskal inzibatçılıqda öz ikili tipinə malik idi. Gəlirin başlıca hissəsini torpaq 
vergisindən  yığılan  məbləğ  təşkil  edirdi.  Torpaq  vergisi  dərəcəsi  xeyli  müxtəlif  idi, 
təkcə torpaq sahəsinin məhsuldarlığından deyil, həm də onun icarə şərtlərindən asılı 
idi. Torpaq vergilərindən  başqa digər  gəlirlər də hökuməti saxlamağa  kömək  edirdi. 
Onlar  mədən  vergiləri,  bazar  dükanlarından  alınan  vergi  olmaqla,  mülkiyyət 
sahibliyinə əsaslanırdı.  
Dövlət  hakimiyyətinin  ağalığı  həmçinin  Min  Çinində  intellektual  və  estetik 
həyatda da özünü nişan verirdi. Bütün kiçik sənətlər üçün, kənd təsərrüfatı sənətləri və 
hətta rəssamlıq üçün standartlar qoyulmuşdu. Min erasının sonu xüsusən intellektual 
və sənət sahəsində yüksəlmə dövrü idi. Min dövründə sənət aləmində dövlətin himayə 
etdiyi  sənətkarlıq  malları  özünün  müxtəlifliyi  və  yüksək  keyfiyyəti  ilə  seçilirdi, 
onların  içərisində  farfor  məmulatlarını  xüsusən  qeyd  etmək  lazımdır.  Əvvəlki  sadə 
məmulatların  yerini  yaxşı  bəzədilmiş  yarımxrom  qablar  tutdu.  Bundan  «söyüd 
nümunəli»  məmulatlar  meydana  çıxdı  ki,  onlara  da  Avropada  böyük  tələbat  var  idi. 
İrandan idxal edilən kobalt ən gözəl mavi-ağ məhsullar üçün istifadə olunurdu. Bəzi 
polixrom  məmulatlarda  üç  və  hətta  beş  rəng  üstünlük  təşkil  edirdi.  Rəngkarlıq, 
xüsusən portret rəngkarlığı ənənəvi nümunələrə əsaslanırdı.  
Min  poeziyası  və  nəsri  əvvəlki  ustaların  dəbindən  sonrakı  qaydada  yazılırdı, 
yazıçı  və  tənqidçi  qrupları  Tan  və  Sun  nümunələri  ilə  öz  yaradıcılıqlarını  müqayisə 

---